Agnieszka Sieradzka-Mruk
Sprawozdanie z konferencji naukowej:
Funkcje wypowiedzi religijnych
(Rychwałd, 24-26 IV 2003)
Konferencja, zorganizowana przez Komisję Języka Religijnego Rady Języka Polskiego przy Prezydium Polskiej Akademii Nauk, Instytut Polonistyki Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz Katedrę Komunikacji Religijnej Papieskiej Akademii Teologicznej w Krakowie, odbyła się w dniach 24-26 kwietnia 2003 roku w Rychwałdzie koło Żywca. Konferencja miała charakter interdyscyplinarny – każdy z omawianych tematów został ukazany z dwóch punktów widzenia: teologa i językoznawcy. Wygłoszone referaty koncentrowały się wokół zaplanowanych uprzednio następujących zagadnień:
- Funkcja sakralna wypowiedzi religijnej
- Funkcje wypowiedzi teologicznej
- Funkcje wypowiedzi kaznodziejskiej
- Funkcje wypowiedzi katechetycznej
- Funkcje modlitwy liturgicznej i ustalonej
- Funkcje modlitwy spontanicznej
- Funkcje listów pasterskich
- Funkcje wypowiedzi religijnych w mediach
- Funkcje rozmowy ewangelizacyjnej
- Funkcje przekładów biblijnych.
Pierwszy wygłoszony referat teologa ks. T. Węcławskiego dotyczył funkcji sakralnej. Autor stwierdził na wstępie, że trudno jest mówić o takiej funkcji wypowiedzi, gdyż język ludzki zasadniczo nie potrafi przekazać doświadczenia sacrum. Mimo ograniczeń języka Kościół stoi na stanowisku, że można mówić o Bogu, na podstawie piękna i wielkości stworzeń. Należy jednak pamiętać, że zawsze niepodobieństwo między Stwórcą i stworzeniem jest większe niż podobieństwo, oraz że możemy powiedzieć nie tyle kim jest Bóg, ale raczej kim nie jest. Zdaniem autora nie jest jednak wykonalne oczyszczenie języka z tego, co ograniczone i obrazowe, ponieważ ograniczoność i obrazowość to jego nieodłączne cechy. Na zakończenie referent przedstawił kilka postulatów dotyczących mówienia o Bogu. Postulaty te mają charakter antytez, np. należy mówić w sposób przeźroczysty, ale nie bezbarwny, zdystansowany, ale zarazem zaangażowany.
Z kolei w referacie językoznawczym D. Zdunkiewicz- Jedynak odniosła się do dotychczasowych językoznawczych wypowiedzi na temat funkcji sakralnej. Wskazała na istotne cechy komunikacji religijnej, wśród których jest uznawanie Boga za uczestnika aktu komunikacji. Referentka dokonała także popartej licznymi przykładami klasyfikacji wypowiedzi religijnych ze względu na specyfikę udziału czynnika nadprzyrodzonego w sytuacji komunikacyjnej. Wymieniła wypowiedzi uobecniające lub objawiające sacrum (np. proroctwa, kazania i homilie), wypowiedzi sprawcze mocą sacrum (np. akty sakramentalne), wypowiedzi adresowane do sacrum (np. modlitwy) i inne.
O. Z. Kijas, którego referat dotyczył wypowiedzi teologicznej, podobnie jak ks. Węcławski, mówił między innymi o ograniczeniach ludzkiego poznania i języka. Mocno podkreślił konieczność respektowania tajemnicy w teologii. Wbrew popularnym stereotypom język teologii nie może być językiem apodyktycznym, raczej powinien być językiem solidarności i świadectwa, dzielenia się doświadczeniem. Zrozumienie wypowiedzi teologicznych wymaga także wysiłku ze strony odbiorcy, a niekiedy zrozumiałość jest niemożliwa do osiągniecia. Referent porównał sytuację teologa do sytuacji artysty. Wskazał także na liczne analogie między językiem teologicznym i artystycznym.
R. Przybylska z kolei zajęła się usytuowaniem języka teologii wobec paradygmatów naukowych scjentystycznego i postmodernistycznego. Teologia, mimo spełniania kryteriów naukowości, takich jak: uniwersalność, wspólnotowość, bezinteresowność czy krytycyzm, z pewnością nigdy nie mieściła się w paradygmacie scjentystycznym. Język teologii bliski jest raczej nurtowi postmodernizmu między innymi ze względu na posługiwanie się metaforą, obrazem, emocjonalność oraz zrozumienie ograniczeń języka. Na zakończenie autorka wymieniła zagrożenia języka naukowego, których teologia również winna unikać. Zagrożenia te, związane raczej z paradygmatem scjentystycznym, to między innymi: ezoteryczność, nadmierna innowacyjność terminologiczna oraz zawłaszczanie słów języka ogólnego przez zmianę ich znaczenia.
Kolejna para referatów dotyczyła funkcji wypowiedzi kaznodziejskich. O. W. Przyczyna rozpoczął od analizy fragmentu Ewangelii św Mateusza, z której to analizy wyprowadził wnioski teologiczne. Wskazał między innymi na teandryczny (bosko-ludzki) charakter przepowiadania i w związku z tym na istnienie dwóch płaszczyzn wypowiedzi kaznodziejskiej: antropologicznej i teologicznej. Na każdej z płaszczyzn można wyróżnić właściwe jej funkcje. Następnie autor referatu skoncentrował się na płaszczyźnie teologicznej, wyróżniając funkcje profetyczną, liturgiczną, anamnetyczną i mistagogiczną. Szczególnie obszernie omówił referent funkcję mistagogiczną, która polega na uzdalnianiu człowieka do rozpoznawania Boga w znakach liturgicznych i w świecie.
B. Matuszczyk skoncentrowała się na funkcji perswazyjnej wypowiedzi kaznodziejskiej. Funkcję tę uznała za prymarną. Zauważając w homiletyce posoborowej tendencję do niedoceniania perswazyjności, wskazała na jej negatywne skutki, w tym: przenoszenie teologii na ambonę, wykładowy charakter kazania, brak rzeczowej argumentacji, upowszechnienie się modelu kazania improwizowanego, niekomunikatywność.
Referat ks K. Misiaszka dotyczył wypowiedzi katechetycznej. Autor omówił kolejno funkcje nauczania (polegającą na przekazywaniu wiedzy), wychowania, wtajemniczania (która polega na wprowadzaniu w misteryjny charakter istnienia). Funkcja nauczania, która była uważana za podstawową w katechezie scholastycznej, nie znajduje się obecnie w centrum. Szczególnie istotna w przekonaniu referenta jest funkcja wtajemniczania, ponieważ prawdziwe poznanie religijne polega na wejściu w misterium, a nie tylko na przyswojeniu wiedzy. W związku z tym referent podkreślił rolę symbolu, obrazu i gestu, które prowadzą do przeżycia misterium.
R. Pawłowska rozważała problem zrozumiałości języka katechezy. Wyraziła przekonanie, że katecheza powinna raczej nauczać rozumienia języka religijnego niż przekładać wypowiedzi religijne na język zrozumiały dla odbiorców. Przekład taki jest często niewykonalny i grozi utratą sakralności i piękna wypowiedzi. Wiele uwagi referentka poświęciła metodom aktywizującym i poglądowym w nauczaniu. Omówiła także przyczyny niepowodzeń katechetycznych, jak nieuwzględnianie przez katechetów faz w rozwoju dziecka oraz posługiwanie się przez odbiorców tzw. kodem ograniczonym.
Ks. A. Żądło w swoim referacie zajął się funkcjami modlitwy liturgicznej i ustalonej. Wymienił między innymi funkcję eucharystyczną, obejmującą dziękczynienie i anamnezę (przykładem może być modlitwa eucharystyczna), funkcję chwalebną, polegającą na uwielbieniu Boga (np. w doksologii), funkcję błagalną, obejmującą prośbę i wstawiennictwo, funkcję wynagradzającą, w której zawiera się wyrażenie skruchy i prośba o przebaczenie (np. Kyrie elejson), funkcję dydaktyczną (według referenta wystepuje ona raczej dodatkowo obok innych) oraz funkcję uświęcającą (przykładem może być konsekracja czy błogosławieńtwo).
M. Makuchowska, mówiąc również o modlitwie liturgicznej i ustalonej, przedstawiła specyfikę aktu komunikacji. Polega ona między innymi na występowaniu podwójnego nadawcy – wytwórcy tekstu i jego odtwórcy. Następnie referentka omówiła szczegółowo niektóre funkcje wypowiedzi modlitewnych, jak np. funkcję sprawczą (różną od magicznej) i funkcję dydaktyczną. Ta ostatnia polega na gromadzeniu i przekazywaniu wiedzy teologicznej w postaci względnie stałej, ponadto na kształceniu umiejetności modlitwy przez dostarczanie wzorców, a także na kształtowaniu systemu aksjologicznego, przez wskazanie wartości, o które należy się modlić. Autorka podkreśliła, że funkcja komunikatywna w modlitwie nie jest prymarna, ponieważ modlitwy nie muszą być w pełni zrozumiałe dla użytkowników języka religijnego.
Ks. J. Machniak w swoim referacie mówił o modlitwie spontanicznej, której przykłady wskazywał w psalmach oraz w pismach mistyków. Wiele uwagi poświęcił m.in. Dzienniczkowi s. Faustyny Kowalskiej. Zwrócił uwagę na ważność kontemplacji – modlitwy bez słów. Referent mówił o funkcjach modlitwy dotyczących sfery duchowej (polegających na wzniesieniu ku Bogu, odsunięciu innych myśli aż do doświadczenia obecności Boga w swoim życiu i świecie) oraz o funkcjach dotyczących sfery cielesno-biologicznej (modlitwa angażuje bowiem człowieka we wszystkich jego wymiarach).
M. Wojtak z kolei zajęła się modlitwą spontaniczną na przykładzie wpisów do ksiąg wotywnych. Modlitwy w księgach wotywnych realizują swoiste wzorce gatunkowe. Zgodnie z zaprezentowaną w referacie teorią genologiczną wzorce te można podzielić na: kanoniczny (klasyczny), alternacyjne (przekształcone w stosunku do wzorca kanonicznego) i adaptacyjne (wykorzystujące elementy innych wzorców). W związku z powyższym funkcje wypowiedzi modlitewnej można podzielić na zakodowane we wzorcach gatunkowych i niezakodowane, zamierzone przez nadawcę i niezamierzone, prymarne i sekundarne. Przykładowo, obok funkcji ekspresywnej (polegającej na wyrażaniu emocji), dyrektywnej (np. prośba, apel), fatycznej itd. można wymienić funkcje zaczernięte z wzorców adaptacyjnych, które zbliżają wypowiedź np. do skargi, podania czy nawet donosu. Omówienie powyższych funkcji zostało poparte językową analizą ich wykładników w tekstach.
Referat ks. A. Jeża dotyczył listów pasterskich. Autor przedstawił specyfikę sytuacji mówienia, gdzie nadawca może być zbiorowy np. episkopat, ale prócz tego występuje także redaktor listu, a także duchowny, który list odczytuje w danej parafii. Referent wymienił funkcje listów odwołując się do schematu R. Jakobsona. Następnie omówił udział poszczególnych funkcji, stwierdzając dominację funkcji poznawczej i konatywnej. W znacznie mniejszym zakresie występują przejawy pozostałych funkcji: emotywnej, estetycznej, fatycznej, metajęzykowej i performatywnej.
J. Sobczykowa skupiła się na niektórych funkcjach listów pasterskich, zwłaszcza na funkcji komunikatywno-impresywnej (polegającej na przekazywaniu religijnej wizji świata, przeciwstawianej innym wizjom, zatem na informowaniu połączonym z perswazją), funkcji jednoczącej (niejednokrotnie wyrażanej bezpośrednio jako nawoływanie do jedności) oraz funkcji przeżycia relgijnego czy inaczej uczestnictwa w sacrum. Referentka poświęciła także nieco uwagi funkcji ekspresywnej i sprawczej.
D. Sarzyńska obszernie przedstawiła wybrane media katolickie, zwracając uwagę na znaczne rozproszenie, trudności w przyciągnięciu odbiorców, ale i zwykle staranny dobór i wysoką jakość przekazywanych treści. Wyróżniła m.in. funkcję przekazu informacji oraz informacyjno-oceniającą perswazyjną, jednoczącą (socjalizującą), dydaktyczną i kulturotwórczą.
Ks. K. Marcyński z kolei wymienił swoiste „anty-funkcje”, czyli aspekty komunikacji w mediach powodujące skutki negatywne, jak np. oduczanie żywego kontaktu („funkcja anty-fatyczna”), oduczanie kontemplacji, pomniejszanie roli słowa na rzecz obrazu, budowanie rzeczywistości zastępczej. Ewangelizacja w mediach przejmuje cechy mediów, ponieważ środek przekazu sam jest przekazem. Według referenta w komunikacji medialnej nie ma szans na realizowanie funkcji anamnetycznej, liturgicznej czy mistagogicznej, następuje zanik sakralności. Referent podkreślił potrzebę żywego kontaktu międzyludzkiego oraz żywego słowa w ewangelizacji. Mimo wszystko media mogą spełniać jednak pewne pozytywne funkcje, o charakterze raczej pomocniczym czy przygotowawczym.
M. Nowak zajęła się funkcjami tzw. rozmowy ewangelizacyjnej, która jest formą prywatnego, indywidualnego przekazywania Ewangelii, praktykowaną w niektórych ruchach religijnych. Referentka scharakteryzowała sytuację komunikacyjną, formy organizacyjne, np. ewangelizację „od drzwi do drzwi”, trudności, które napotykają ewangelizujący itd. Zwróciła uwagę na istnienie specjalnych poradników uczących technik nakłaniania. Wśród funkcji na pierwszym miejscu wymieniła impresywną, następnie ekspresywną (widoczną zwłaszcza w tzw. świadectwach), informatywną i sprawczą (polegającą na inicjowaniu nawrócenia odbiorcy).
Następny referat, autorstwa ks. A. Draguły, uzupełnił wiadomości o rozmowie ewangelizacyjnej kolejnymi szczegółami. Według autora funkcja poznawcza w rozmowach ewangelizacyjnych jest wtórna - w krótkim spotkaniu nie ma możliwości przekazywania prawd wiary w sposób pełny i systematyczny. Przekaz przybiera więc postać kerygmatu. Referent podkreślił ważność w tej formie wypowiedzi przekonywania opartego nie na argumentacji, ale na osobistym świadectwie mówiącego, jego wierze i jego radości z nawrócenia. Stąd według autora dominacja funkcji ekspresywnej nad impresywną, nakłanianie bowiem następuje nie wprost, ale poprzez ekspresję.
O. P. Włodyga, mówiąc o funkcjach przekładów biblijnych wypowiedział się jako biblista, a zarazem tłumacz-praktyk. Autor między innymi wspomniał o roli, jaką odgrywały najwcześniejsze przekłady w społeczności żydowskiej, wskazał na różnicę między przekładem egzegetycznym a popularyzującym, przedstawił drogi, jakimi przekład dociera do odbiorców (przez liturgię, katechezę, lekturę osobistą, a także przez mowę potoczną). Mówiąc o funkcjach przekładu, użył metafory okna i lustra. Tłumaczenie Pisma jest oknem, bo pozwala nam poznać regłę wiary oraz doświadczenie historyczne, ale jest także lustrem, które pozwala nam wejrzeć w siebie.
S. Koziara w swym referacie odróżnił funkcje samej Biblii od funkcji jej przekładów. Funkcja prymarna Biblii jako tekstu natchnionego może być określona jako profetyczna czy, innymi słowy, objawiająca lub sakralna. Natomiast wśród funkcji przekładu referent wymienił mimetyczną (polegającą na wiernym naśladowaniu oryginału), ewangelizacyjną, egzegetyczną (jako komentarz ułatwiajacy zrozumienie) i kulturotwórczą. Tej ostatniej autor poświęcił szczególnie dużo uwagi, mówiąc o „złotym wieku polskiej Biblii”, czyli wieku XVI, o roli przekładów biblijnych w rozwoju języka polskiego, a zwłaszcza o znaczeniu Biblii ks. J. Wujka. Następnie referent rozważał problem antynomii współczesności i dawności języka przekładów, opowiadając się za umiarkowaną archaizacją, która sprzyja realizowaniu funkcji sakralnej.
Wszystkim referatom towarzyszyły ożywione dyskusje. Wśród zagadnień rozważanych znalazły się między innymi:
- problem zrozumiałości języka wypowiedzi religijnych
- wykraczanie doświadczenia religijnego poza komunkację werbalną
- definicji terminu funkcja w stosunku do pojęć intencji oraz skutku
- sprzeczność pomiędzy archaizacją a uwspółcześnianiem języka religijnego
- trudności, które napotyka badanie modlitwy spontanicznej i kategoria spontaniczności
- ograniczenia i trudności tzw. rozmów ewangelizacyjnych
- możliwosci i ograniczenia ewangelizacji w mediach.
Wygłoszone podczas konferencji referaty zostaną opublikowane w formie książkowej.