Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN wraz z Uniwersytetem Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Narodowym Centrum Kultury oraz Fundacją PWN zorganizowała w dn. 14–17 października 2015 r. w Bydgoszczy X Forum Kultury Słowa „Przyszłość polszczyzny – polszczyzna przyszłości”, którego program zamieszczamy.
Na X Forum Kultury Słowa, tak jak na poprzednich konferencjach z tego cyklu, każdy uczestnik miał możliwość prezentacji swych poglądów, ponieważ na dyskusję przeznaczyliśmy tyle samo czasu co na referaty. Wszystkie teksty – i referaty, i głosy w dyskusji – zostaną opublikowane w tomie pokonferencyjnym. Imprezami towarzyszącymi Forum były warsztaty, których wykaz także załączamy.
Linki do materiałów filmowych z X Forum Kultury Słowa:
https://www.youtube.com/watch?v=ZG1OMASSpBo&list=PLKjKY86ZnTInc_AGrhH_ILa7pqVRImRAA&index=12
https://www.youtube.com/watch?v=ADujfM5xZtg&list=PLKjKY86ZnTInc_AGrhH_ILa7pqVRImRAA&index=13
https://www.youtube.com/watch?v=eQ33zzy4Tq4&index=14&list=PLKjKY86ZnTInc_AGrhH_ILa7pqVRImRAA
https://www.youtube.com/watch?v=uj81EUbqEnM&index=15&list=PLKjKY86ZnTInc_AGrhH_ILa7pqVRImRAA
https://www.youtube.com/watch?v=smChSjDQuqA&index=16&list=PLKjKY86ZnTInc_AGrhH_ILa7pqVRImRAA
X Forum Kultury Słowa „Przyszłość polszczyzny – polszczyzna przyszłości”
Bydgoszcz, 14–17 X 2015 r.
PROGRAM OBRAD
14 października (środa), godz. 9.00–13.00
- rozpoczęcie obrad
- prof. Bogdan Walczak (UAM), O możliwościach prognozowania rozwoju języka
- prof. Marian Bugajski (UZG), Norma językowa w przyszłości
- dr hab. Katarzyna Kłosińska (UW), O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny – 20 lat później
- dr hab. Jarosław Liberek (UAM), „Skończyła się nasza mowa”. Wizja polszczyzny, językoznawców i polonistów w świetle metajęzykowych wypowiedzi z wybranych tekstów artystycznych
- dyskusja
14 października (środa), godz. 15.00–18.30
- prof. Aldona Skudrzyk (UŚ), Przyszłość bez przeszłości? Język wobec współczesnych technologicznych przemian komunikacji
- prof. Bogusław Skowronek (UP Kraków), Media a przyszłość polszczyzny
- prof. Marek Czyżewski (UŁ), Retoryka podmiotowej sprawczości. Uwarunkowania – reguły – skutki
- prof. Adam Pawłowski (UWr), Technologia. Język. Cywilizacja
- dyskusja
15 października (czwartek), godz. 9.00–13.30
- prof. Anna Cegieła (UW), Czy w przestrzeni publicznej możliwa jest komunikacja etyczna?
- prof. Andrzej Piotrowski (UŁ), Dylematy dyskursu modernizacyjnego w Polsce
- prof. Małgorzata Marcjanik (UW), Ewolucja językowych zwyczajów grzecznościowych ostatniego ćwierćwiecza
- prof. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak (UW), Czy zagraża nam język popchrześcijaństwa? O nowych zjawiskach w polskim dyskursie religijnym pierwszych dekad XXI wieku
- dyskusja
15 października (czwartek), godz. 15.30–19.30
- red. Bartłomiej Chaciński („Polityka”), Język czasu przyszłego
- dr Jan Grzenia (UŚ), Internet a przyszłość polszczyzny
- dyskusja
- dyskusja panelowa Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi – prowadzenie: prof. Agnieszka Rypel (UKW); uczestnictwo: prof. Ewa Filipiak (UKW), dr Agata Hącia (IBE), dr hab. Danuta Krzyżyk (UŚ), dr hab. Roman Starz (UJK w Kielcach)
- dyskusja panelowa Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi – prowadzenie: prof. Agnieszka Rypel (UKW); uczestnictwo: publiczność
16 października (piątek), godz. 9.00–13.30
- prof. Małgorzata Święcicka (UKW), Przyszłość środowiskowych i zawodowych odmian polszczyzny
- dr Artur Czesak (UJ), Przyszłość gwar ludowych
- prof. Anna Piotrowicz (UAM), prof. Małgorzata Witaszek-Samborska (UAM), Przyszłość gwar miejskich – na przykładzie gwary poznańskiej
- dr Tomasz Piekot (UWr), Przyszłość polszczyzny z perspektywy ruchu prostego języka
- prof. Mariusz Rutkowski (UWM), Tendencje we współczesnym nazewnictwie polskim
- dyskusja
16 października (piątek), godz. 15.30–18.00
- dyskusja panelowa Kształtowanie postaw wobec języka – prowadzenie: prof. Jerzy Bralczyk (UW), uczestnictwo: prof. Mirosław Bańko (UW), prof. Ewa Kołodziejek (US), red. Teresa Kruszona („Gazeta Wyborcza”), dr Marcin Poprawa (UWr), prof. Ewa Rogowska-Cybulska (UG), dr hab. Katarzyna Wyrwas (UŚ)
- dyskusja panelowa Kształtowanie postaw wobec języka – prowadzenie: prof. Jerzy Bralczyk (UW), uczestnictwo: publiczność
17 października (sobota), godz. 9.00–13.30
- prof. Anna Dąbrowska (UWr), Czy polszczyzna cudzoziemców pokazuje zmiany w języku?
- prof. Halina Zgółkowa (UAM), Język dzieci w wieku przedszkolnym jako język przyszłości
- prof. Piotr Żmigrodzki (IJP PAN), Przyszłość leksykografii – leksykografia (w) przyszłości
- prof. Władysław Miodunka (UJ), Polszczyzna jako język międzynarodowy. Teraźniejszość i przyszłość
- dyskusja
- zakończenie obrad
Zajęcia warsztatowe
- dr Marek Kochan, Językowy wymiar wizerunku
- prof. Elżbieta Laskowska (UKW), Etyka słowa a (nowe) media
- Mirosław Oczkoś (SGH), Sztuka mówienia, bez bełkotania i faflunienia
- dr hab. Kazimierz Sikora (UJ), dr Agata Kwaśnicka-Janowicz (UJ), dr Anna Jankowska (UJ), Katarzyna Wasilewska (UJ), Nowe aplikacje językoznawstwa (przełamywanie barier komunikacyjnych – przyszłość audiodeskrypcji)
- Grzegorz Zarzeczny (UWr), Ewelina Moroń (UWr), Do ludzi i do rzeczy – warsztaty prostej polszczyzny
Warsztaty będą się odbywały równolegle z obradami.
Sesje plakatowe
- Carlos Panek, Projekt Muzeum Języka Polskiego
- Przedstawiciel Stowarzyszenia Etyki Słowa, Działalność SES
Przedstawiamy opis wystąpień referentów (abstrakty) oraz zajęć warsztatowych, a także tezy do dyskusji panelowych, które złożyły się na program X Forum Kultury Słowa „Przyszłość polszczyzny – polszczyzna przyszłości”, Bydgoszcz, 14–17 października 2015 r.
prof. Mirosław Bańko
Uniwersytet Warszawski
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
Postawy wobec języka mogą być nabyte lub wrodzone. Ściślej biorąc, mogą wynikać z pewnych ogólnych dyspozycji, w części nabytych, w części wrodzonych, takich jak gotowość akceptowania zmian w środowisku, podejmowanie ryzyka, przyjmowanie odpowiedzialności, podejmowanie samodzielnych decyzji, krytyczne podejście do autorytetów i pozornie łatwych rozwiązań albo na odwrót – brak tolerancji dla zmian, obawa przed ryzykiem, odrzucanie odpowiedzialności, skłonność do podporządkowywania się innym, uważanym za autorytet, uleganie stereotypom i mirażom łatwych rozwiązań.
Postawy wobec języka, takie jak puryzm, liberalizm, perfekcjonizm, indyferentyzm (nb. same ich nazwy wartościują i stereotypizują), są więc zakorzenione w ogólnych cechach osobowości. Z jednej strony sprawia to, że są trudno podatne na zmiany, z drugiej jednak stwarza nadzieję, że można korzystnie wpływać na stosunek ludzi do świata poprzez kształtowanie ich stosunku do języka. Na przykład językoznawca, który udziela porad językowych może – wstrzymując się od skrajnych ocen i emocjonalnych sądów oraz ukazując język w całej jego złożoności – kształtować analogiczne postawy wobec rzeczywistości społecznej i uczyć zrozumienia wobec odmiennych postaw ludzkich.
Możliwe, że ambicje Witolda Doroszewskiego, który nauce o języku przypisywał ważne funkcje społeczne, dają się wcielić w życie, byle tylko nie robić tego natarczywie, ex cathedra i nudno.
prof. Jerzy Bralczyk
Uniwersytet Warszawski
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
Ważne jest nie tyle kształtowanie postaw, mniej lub bardziej intencjonalne, ile dyskutowanie, w tym publiczne, o stanie polszczyzny, o poziomie komunikacji, o możliwościach raczej, które polszczyzna daje, niż o ograniczeniach, które stawia. Wydaje się, że postawa obawy przed popełnieniem błędu, przypisywania sposobowi mówienia (poprawnego lub nie) roli predyktora w publicznym funkcjonowaniu i w publicznej ocenie człowieka – nie służą dobrze przeżywaniu satysfakcji z poczucia dobrego i bogatego mówienia.
prof. Marian Bugajski
Uniwersytet Zielonogórski
REFERAT Norma językowa w przyszłości
W wystąpieniu zwracam uwagę na niektóre wybrane (moim zdaniem ważne) zjawiska i tendencje rozwojowe polszczyzny i zmieniającej się normy językowej.
Normę rozumianą jako zbiór społecznie aprobowanych elementów językowych sytuuję w szeroko pojętym obszarze kultury i wiążę z innymi dziedzinami kultury społecznego bytowania[1]. Ze względów praktycznych traktuję ją jako granicę swobodnego operowania środkami językowymi, granicę swobodnego posługiwania się językiem[2]. Daje to możliwość obserwacji dynamicznych zjawisk użycia języka jako jednego (ale chyba najważniejszego) ze składników kultury.
Trudno wyrokować o przyszłości normy zarówno jako pojęcia teoretycznego, jak i zespołu zjawisk językowych, jednak dysponując licznymi przemyśleniami nad stanem języka i językoznawstwa normatywnego, można próbować mówić o ewentualnych kierunkach jej rozwoju.
Niezależnie od deklaracji metodologicznych i od poglądów na teorię kultury języka, a w szczególności na jej naukowość, pojęcie normy sytuuje się w centrum myślenia o języku jako o zjawisku społecznym i kulturowym. Przejawia się to zarówno w działaniach językoznawców, jak i w inicjatywach społecznych, których celem jest między innymi odpowiedź na pytania: jaki jest i jaki powinien być język, jak mówić i pisać, jak skutecznie i stosownie posługiwać się językiem?
Przykłady tych działań i inicjatyw to w naszych warunkach np.: ustawa o języku polskim, istnienie i działalność Rady Języka Polskiego, Międzynarodowy Dzień Języka Ojczystego, czy zorganizowana ostatnio przez Kancelarię Prezydenta RP debata „Język w służbie etyki”.
Spojrzenie w przeszłość pozwala zauważyć, że w XX i w XXI wieku polszczyzna pozostawała pod przemożnym wpływem mediów i że jest to wpływ ciągle się nasilający. Jednocześnie silne są procesy demokratyzacyjne i związana z nimi wulgaryzacja (upospolicenie, prostactwo językowe), co także ma związek z szerzącym się językiem medialnym (ostatnio głównie z jego odmianą internetową).
Można więc przypuszczać, że nasze myślenie o normie językowej będzie w przyszłości nakierowane głównie na zjawiska języka medialnego[3], który dzisiaj wyraźnie (ze względu na częstotliwość i zasięg przekazywanych komunikatów) kształtuje świadomość posługiwania się polszczyzną, wyznaczając kierunki rozwoju normy we wszystkich dziedzinach kultury.
Świadome uczestnictwo w procesach komunikacyjnych i świadome kształtowanie normy kulturowej (w tym językowej) wymaga zastanowienia się nad sposobami kształcenia elity, która byłaby nosicielem wartości humanistycznych w kulturze i oczywiście nosicielem dobrej polszczyzny.
prof. Anna Cegieła
Uniwersytet Warszawski
REFERAT Czy w przestrzeni publicznej możliwa jest komunikacja etyczna?
Prowadzone systematycznie badania nad posługiwaniem się polszczyzną w przestrzeni publicznej pokazują, że etyczne normy użycia słowa są naruszane nagminnie, mimo że ich zasadnicza część chroni wartości ważne dla kultury euroatlantyckiej i zapisane w najważniejszych dokumentach międzynarodowych (wolność, równość, godność człowieka).
Obszary, w których dochodzi do najgroźniejszych dla wspólnoty komunikacyjnej nadużyć, to polityka, media, biznes, reklama, administracja państwowa, internet. W polityce najbardziej wyraziste są retoryka pogardy i wykluczania, stereotypizacja, w biznesie i administracji – dehumanizacja, reklama i media znacznie ograniczają autonomiczność odbiorców, w internecie najczęstsze jest obrażanie. Brak namysłu nad wartościami i obsesja skuteczności w różnych sferach działalności sprawiają, że słów używa się bez zastanowienia i nie po to, aby się porozumieć, lecz po to, by osiągnąć cel (marketingowy, polityczny, finansowy itd.). W tej sytuacji można przewidzieć to, jakie działania mogłyby przynieść pozytywne skutki, trudno jednak prognozować, czy działania takie uda się na szerszą skalę podjąć. Wymagają one bowiem zarówno nakładów finansowych, jak i dużego wysiłku. Przede wszystkim konieczne są prace nad uzyskaniem przez ludzi wiedzy o etyce słowa i świadomości tego, że działania słowne mogą naruszać prawa człowieka, w tym jego godność. Ta wiedza pozwoliłaby w szerszym niż dziś zakresie stawiać wymagania dotyczące etycznego posługiwania się słowem i te prawa egzekwować. Na poziom etyki słowa w przestrzeni publicznej ma wpływ egzekwowanie prawa, które godność człowieka chroni. Systemowe działania mogą wymusić zmianę w posługiwaniu się językiem w administracji państwowej. O wiele trudniej będzie doprowadzić do zmiany zachowań językowych w biznesie, a zwłaszcza w korporacjach, w których permanentnie człowiek jest reifikowany, a personifikowana jest firma. Te zachowania są bowiem świadome i wynikają ze skrajnego sfunkcjonalizowania człowieka. W tym wypadku skuteczne działania muszą się oprzeć na wskazaniu korzyści z etycznej komunikacji. Ponieważ korzyści te nie przekładają się na zyski bezpośrednio, można się obawiać, że język używany w biznesie może co najwyżej spełniać kryteria grzeczności, ale nie etyczności. Spore szanse na zmiany użycia języka widzę w przestrzeni polityki i mediów. Ogromną rolę mogłaby w takim procesie odegrać telewizja publiczna kształtująca standardy etycznych zachowań językowych. W mediach i polityce najpotrzebniejsze są bowiem właśnie wzory oraz odwołanie się do poczucia wstydu (z powodu niespełniania standardów).
red. Bartłomiej Chaciński
„Polityka”
REFERAT Język czasu przyszłego
dczas wystąpienia skoncentruję się przede wszystkim na zjawisku „pisanego języka mówionego” jako nowej formy języka potocznego w sieci, której rozwój pociąga za sobą dużo zmian w sferze leksykalnej i w sferze norm językowych. Słownictwo ze świata wirtualnego (rozmowy prowadzone na forach, na czatach, a wreszcie w serwisach społecznościowych typu Facebook) przenosi się do świata codziennego. Elementy służące nawigacji i porządkowaniu świata wirtualnego (np. hashtagi) stają się elementem języka literackiego i mają szanse w jakiejś formule trafić na stałe do potocznej polszczyzny. Szukanie odpowiedników dla słów i zwrotów znanych z pogawędek w internecie wpływa na język potoczny (śmiechnąć, dednąć, trollować itd.). Poza językiem mediów i hasłami reklamowymi pojawiła się też nowa, bardzo dynamicznie rozwijająca się metoda rozpowszechniania nowych słów – to nurt memów obrazkowych z komentarzami. Z kolei funkcję słowników kształtujących normy językowe zaczynają pełnić (to jeszcze jedno zjawisko przeszczepione z krajów anglosaskich) słowniki społecznościowe.
W krótkim wystąpieniu postaram się scharakteryzować każde z tych zjawisk i przedstawić krótko pożytki i zagrożenia, jakie dostrzegam w każdym z nich. Spróbuję też zastanowić się, jaki kierunek rozwoju może przyjąć – w tym kontekście – cały pisany język mówiony.
dr Artur Czesak
Uniwersytet Jagielloński
REFERAT Przyszłość gwar ludowych
Dokonując na wstępie spojrzenia w przeszłość gwar i gwaroznawstwa, trzeba stwierdzić, że większość diagnoz i przewidywań co do przyszłości gwar formułowanych w XX wieku, gdy językoznawstwo uznawało się już za ściśle naukowo uprawiane, okazała się zasadniczo lub w większości nietrafna.
Były to przewidywania co do tempa zanikania gwar, powstania po 1945 r. „nowych dialektów mieszanych”, procesu integracji językowej. Z upływem czasu owe przypuszczenia stały się „faktami podręcznikowymi” i ukształtowały sposób postrzegania polskiej rzeczywistości językowej.
Tymczasem zmiany, jeśli się dokonały, to wywołały je raczej nie czynniki czysto ideowe (postulat budowania jedności narodu), lecz
1) demograficzne (wielki ubytek ludnościowy w czasie I i II wojny światowej, fale wysiedleń i emigracji, fizyczna likwidacja lub rozproszenie użytkowników określonych gwar, np. chwalimskiej, słowińskiej), urbanizacja i migracja ze wsi do miast,
2) w tym zmiana typu kontaktu językowego – paradoksalnie wprowadzenie polskiej administracji i polskojęzycznego szkolnictwa przyspieszyło dekompozycję systemów gwarowych w wyniku nacisków ideologicznych i wywołanych kontaktem interferencji; punktem odniesienia jest bardzo dobry stan zachowania gwar małopolskich (góralskich) na północy Słowacji.
Aby mówić o przyszłości gwar ludowych, trzeba najpierw dokonać relektury i redefinicji pojęć używanych przez językoznawców (w tym dialektologów), bo upływ czasu nie pozwala na ich używanie w kolejnym stuleciu bez narastającego poczucia anachroniczności i dysonansu poznawczego. Encyklopedyczna „mowa ludności wiejskiej określonego terytorium” nie odpowiadała w pełni stanowi faktycznemu w momencie formułowania (casus Górnego Śląska i Kaszub). Także „lud” nie jest dziś prostym przeciwieństwem „warstw oświeconych”, których językiem była „polszczyzna kulturalna”. Mimo likwidacji powszechnego przed stuleciem na dużej części polskiego obszaru językowego analfabetyzmu i ogólnego wzrostu wykształcenia w ostatnim ćwierćwieczu nie można mówić o prostej relacji między upowszechnieniem oświaty i techniki a zanikiem czy wręcz „wyzbywaniem się” gwar. Rozwój samorządności, lokalnych mediów po 1989 r. i pojawienie się nowych typów utrwalania dźwięku i obrazu oraz komunikacji międzyludzkiej (Internet i liczne możliwości przechowywania, publikowania i komunikowania treści) pozwoliły na ujawnienie istnienia społeczności, w których gwara „po prostu” funkcjonuje. Z tego też względu autor uważa za naukowy przesąd obserwowane w polskim piśmiennictwie językoznawczym i środowiskowym vox populi przekonanie, że dialekty i gwary to przeszłość języka, dialektologia służy badaniom historycznojęzykowym, a terytorialnymi wariantami języka jako społecznymi w zasadzie ma się zająć bądź zajmuje się socjolingwistyka.
Aby uchwycić dynamikę procesów, trzeba rozpoznać teraźniejszość, dokonać kompleksowej „inwentaryzacji” terytoriów i „gwarowych” systemów językowych, która winna być wynikiem współdziałania lokalnych społeczności i instytucji naukowych, a jej rezultaty powszechnie dostępne.
Z konieczną ostrożnością można zakładać, że przyszłość tego, co nazywamy gwarami ludowymi, w różnych miejscach i w różnym tempie, może wyglądać trojako:
1) trwanie i pełnienie funkcji komunikacyjnych oraz jednoczących wspólnotę kulturową, bowiem istnienie poza mainstreamem nie jest nieistnieniem ani zanikaniem,
2) zmiana funkcji – tendencje „emancypacyjne”, podnoszenie prestiżu, częstsze używanie w piśmie, w nowych miejscach i gatunkach, np. współczesne próby aktywnego przeciwdziałania zanikowi i rewitalizację gwar przez kodyfikację, tworzenie elementarzy i rozwój piśmiennictwa „gwarowego” (zmiana statusu kaszubszczyzny, Kociewie, Górny Śląsk, Kurpie, Warmia, Podhale),
3) zanik warunkowany czynnikami środowiskowymi i wewnątrzwspólnotowymi.
prof. Marek Czyżewski
Uniwersytet Łódzki
REFERAT Retoryka podmiotowej sprawczości. Uwarunkowania – reguły – skutki
Od kwestii świadomości językowej warto odróżnić problem świadomości dyskursowej, wymagającej wyraźnego kontrastowania rzeczywistości i jej językowych obrazów. Trzeba zauważyć, że procesom medializacji we współczesnym społeczeństwie nie towarzyszy odpowiedni wzrost świadomości dyskursowej. Przeciwnie (i paradoksalnie), zarówno w obszarze mowy potocznej odbiorców mediów, jak i w obszarze dyskursu elit symbolicznych (a zatem m.in. w nauce, publicystyce i w szeroko pojmowanym poradnictwie) można mówić o rosnącym niedoborze świadomości dyskursowej. Inaczej mówiąc, schematy myślowe w obu sferach traktowane są często jako rzekome opisy rzeczywistości, a nie jako jej obrazy. Na dodatek między obydwoma obszarami ma miejsce intensywna dyfuzja: z jednej strony schematy myślowe stosowane w dyskursie elit symbolicznych podlegają popularyzacji za pośrednictwem mediów, z drugiej zaś strony schematy zdroworozsądkowe są z łatwością adaptowane w dyskursie elit symbolicznych, co świadczy o jego postępującej „populizacji”.
Powszechny niedobór świadomości dyskursowej oraz popularyzacja i „populizacja” dyskursu elit symbolicznych to zjawiska szeroko obecne w kulturze Zachodu. Jednakże z powodu przyśpieszonych procesów modernizacji w naszej części Europy zjawiska te zaznaczają się ze szczególną mocą we współczesnej polszczyźnie i mogą, jako że mamy do czynienia z tendencją długofalową, w istotnym stopniu kształtować polszczyznę przyszłości. Dziedziną, w której wskazane zjawiska zyskują szczególną rangę jest retoryka podmiotowej sprawczości, posługująca się takimi hasłami, jak „podmiotowość”, „aktywność”, „inicjatywa”, „uczestnictwo”, „projekt”, „odpowiedzialność za siebie”, „kreatywność”, „innowacyjność”, „przedsiębiorczość” czy „rozwój osobisty”. Retoryka ta stosowana jest w odniesieniu do, wydawałoby się, tak odległych sfer, jak gospodarka, sztuka, społeczeństwo obywatelskie oraz życie prywatne. Za pomocą ogólnych tez oraz konkretnych przykładów przybliżam ten wielowątkowy fenomen oraz jego społeczne reguły. W referacie omawiam ponadto makrokulturowe i makrospołeczne uwarunkowania rosnących wpływów retoryki podmiotowej sprawczości, a także pozytywne i negatywne skutki tej tendencji.
prof. Anna Dąbrowska
Uniwersytet Wrocławski
REFERAT Czy polszczyzna cudzoziemców pokazuje zmiany w języku?
W referacie stawiam hipotezę, że w wypowiedziach cudzoziemców uczących się języka polskiego wyraziście odzwierciedlają się zmiany zachodzące we współczesnym języku polskim. Podstawą badań są teksty pisane przez obcokrajowców mówiących różnymi językami pierwszymi i znających język polski na poziomie średnio zaawansowanym i zaawansowanym.
prof. Ewa Filipiak
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
GŁOS W DYSKUSJI Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi
- Można powiedzieć, że człowiek, który zna swój język ojczysty, posiada ogromny swoisty kapitał. Skuteczne (z zyskiem) korzystanie z tego kapitału jest możliwe tylko wówczas, jeżeli użytkownik (1) rozumie język, którym się posługuje; (2) znajduje przyjemność w jego uczeniu się i poznawaniu.
- Według Lwa S. Wygotskiego, język jako instrument myślenia i środek komunikacji jest najważniejszym narzędziem intelektualnym, mającym fundamentalne znaczenie dla optymalnego uczenia się i rozwoju.
- Doświadczenia edukacyjne uczniów mogą odgrywać istotną rolę w decydowaniu o tym, jak bardzo potrafią udoskonalić swoją biegłość w używaniu języka jako narzędzia wyjaśniania, instrukcji oraz „regulacji zachowania innych” (David Wood, 2006)
Jaka edukacja umożliwi realizacje takich założeń
- Co my dorośli (pedagodzy, nauczyciele, rodzice, Inni, których spotyka dziecko na drodze rozwoju i edukacji) możemy zrobić, aby wspierać dziecko w rozwijaniu trzech ważnych aktywności wobec języka: tworzenie, poznawanie, używanie?
- Jaka edukacja uwrażliwi na „smak i znaczenie słowa”?
- Jak organizować edukację językową w „świecie nieprzychylnym edukacji”?
- Dlaczego tak ważne są „mądre” i „dobre” pytania, które stawia nauczyciel?
- Co można i trzeba zmienić, aby docenić rolę języka dla rozwoju uczenia się i myślenia zgodnie z koncepcją Lwa S. Wygotskiego?
- Jakie są ograniczenia, pułapki, „grzechy” wczesnej szkolnej edukacji językowej, a jakie możliwości i wyzwania dla tak rozumianej „edukacji poprzez język” i „językowego” modelu nauczania?
dr Jan Grzenia
Uniwersytet Śląski
REFERAT Internet a przyszłość polszczyzny
Zmiany w języku polskim będą w znacznym stopniu uzależnione od rozwoju i upowszechnienia się nowych technik przekazu informacji oraz urządzeń i programów do komunikowania się.
W referacie autor najpierw omawia innowacje dotyczące wyrazów pospolitych, nazw własnych oraz gatunków tekstu, które Internet wniósł do języka polskiego, ponieważ należy oczekiwać, że procesy te będą postępować. Rozważania dotyczą prawdopodobnych kierunków rozwoju niektórych form, zwłaszcza blogu.
W drugiej części wystąpienia autor zastanawia się, czy i w jakim stopniu najnowsze sposoby komunikacji, np. okulary Google Glass, będą w stanie wpłynąć na języki naturalne.
dr Agata Hącia
Instytut Badań Edukacyjnych
GŁOS W DYSKUSJI Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi
Przedstawione poniżej zagadnienia do dyskusji opierają się na danych pozyskanych w 8 badaniach polonistycznych przeprowadzonych w Instytucie Badań Edukacyjnych i jednym badaniu (PISA 2012) przeprowadzonym przez Instytut Filozofii i Socjologii PAN przy współudziale ekspertów IBE. Badania te to:
1. Szkoła samodzielnego myślenia (badanie ilościowo-jakościowe; 2011; próba badawcza:klasy szkoły podstawowej – 100 oddziałów, I klasy gimnazjum – 100 oddziałów, I klasy szkół ponadgimnazjalnych, ostatnie klasy szkół ponadgimnazjalnych – 300 oddziałów; łącznie 10 tys. uczniów, ponad 1,8 tys. ich rodziców, 500 nauczycieli i 350 dyrektorów szkół);
2. Diagnozna kompetencji gimnazjalistów 2011 (badanie ilościowo-jakościowe, 2011; próba badawcza: 81 gimnazjów, ok. 8 tys. uczniów);
3. Diagnoza kompetencji gimnazjalistów 2012 (badanie ilościowo-jakościowe, 2012; próba badawcza: 81 gimnazjów, ok. 8 tys. uczniów);
4. Badanie kompetencji nauczycieli języka polskiego (badanie jakościowe przeprowadzone przy okazji Diagnozy kompetencji gimnazjalistów 2012; próba badawcza: 60 egzaminatorów języka polskiego);
5. Czytelnictwo dzieci i młodzieży (badanie jakościowo-ilościowe; 2013; próba badawcza: ponad 3,5 tys. uczniów szkół podstawowych i gimnazjów oraz ponad 3,5 tys. rodziców tych uczniów);
6. Dydaktyka literatury i języka polskiego w gimnazjum w świetle nowej podstawy programowej (2012–2014; próba badawcza: 180 gimnazjów; ok. 17 tys. uczniów klas I, II, III gimnazjum; ok. 500 nauczycieli języka polskiego; ponad 16 tys. rodziców badanych uczniów, ok. 180 dyrektorów, ok. 200 nauczycieli bibliotekarzy);
7. Diagnoza przedmaturalna z języka polskiego (badanie ilościowo-jakościowe; 2014; próba badawcza: 50 liceów ogólnokształcących, ok. 4 tys. uczniów);
8. Diagnoza umiejętności szóstoklasistów DUSZa (2015; próba badawcza: 60 szkół podstawowych, ok. 2,5 tys. uczniów);
9. Program międzynarodowej oceny umiejętności uczniów (Programme for International Student Assessment) – PISA 2012 (badanie ilościowo-jakościowe; 2012; próba badawcza: 181 gimnazjów; ponad 4,6 tys. uczniów).
Tytuł panelu interpretuję wielorako – i proponowane tematy do dyskusji grupuję wokół tych właśnie interpretacji.
1. Jaka będzie przyszłość przedmiotu szkolnego „język polski”?
- Zmieniająca się rzeczywistość społeczno-kulturowa oraz coraz dokładniejsze dane porównawcze na temat kompetencji polonistycznych uczniów na różnych etapach edukacji wymuszają zmiany w sposobie prowadzenia przedmiotu „język polski”. W jakim kierunku powinny pójść te zmiany? Czy (a jeśli tak, to w jakim stopniu) powinny im podlegać metody nauczania, czy też treści przewidziane w programie? Ile języka polskiego (polszczyzny) powinno być w przedmiocie szkolnym „język polski”?
2. Jaka będzie przyszłość nauczania języka polskiego (polszczyzny)?
- Przyszłość nauczania języka polskiego zależy w dużej mierze od nauczycieli. Jak dowodzą badania, często mają oni niedostateczne kompetencje (np. statystycznie ok. połowy egzaminatorów języka polskiego, sprawdzających prace egzaminu gimnazjalnego, ma kłopoty z rozwiązaniem średnio trudnych zadań ortograficzno-interpunkcyjnych i składniowych, a przeciętnie 15% badanych myli się każdorazowo, podejmując decyzję składniową – w zakresie objętym badaniem). Jak wiadomo, kompetencje językowe nauczyciela mają duży wpływ na kompetencje językowe uczniów. Jak poprawić niezadowalający stan rzeczy?
- Wielu nauczycieli deklaruje potrzebę podwyższenia swoich kompetencji językowych i narzeka na niedostatki (pod tym względem) wykształcenia akademickiego. Jak nawiązać (albo poprawić) współpracę środowisk akademickich i szkolnych, by podnieść poziom polszczyzny jako przedmiotu nauczania (nie tylko na lekcjach języka polskiego)?
- Wyniki szkolne uczniów i ich poziom kompetencji językowych są różnorodne i zależą od wielu czynników: od wieku i płci badanych, wykształcenia i zamożności ich rodziców, kapitału kulturowego domu, wielkości miejsca zamieszkania (miejscowości) uczniów. Można zaryzykować tezę, że im wyższe kompetencje językowe społeczeństwa w ogóle, tym lepsza jakość polszczyzny uczniów. Jak to osiągnąć?
- Daje się zaobserwować wyraźną korelację sprawności językowej uczniów i ich umiejętności interpretacyjnych i sprawności czytelniczej (sprawność ta wzrasta, im wyższe są kompetencje czytelnicze – i odwrotnie: wyższe kompetencje czytelnicze stymulują rozwój sprawności językowej). Jak efektywnie połączyć różne aspekty edukacji polonistycznej? Jak motywować do czytania? Jak zainteresować uczniów polszczyzną?
- Wiedza o polszczyźnie i poziom sprawności językowej uczniów we wszystkich badaniach wypadają najsłabiej. Choć polscy uczniowie są dobrzy w kryterium „wyszukiwanie informacji w tekście”, to mają kłopoty z przetwarzaniem i interpretacją tych informacji oraz (zwłaszcza) z twórczym przedstawieniem własnych wniosków interpretacyjnych. Niedostatki kompetencji językowych uczniów wiążą się zatem z tzw. umiejętnościami złożonymi: analityczno‑interpretacyjnymi. Co można zrobić, by to zmienić?
- Szczegółowe kłopoty językowe uczniów dotykają wielu spraw, m.in.: umiejętności tworzenia tekstu reprezentującego określony gatunek użytkowy; umiejętności tworzenia tekstu spójnego i uporządkowanego logicznie (niezależnie od reprezentowanego gatunku); rozpoznania wymogów stylistycznych tworzonego tekstu pisanego i mówionego; umiejętnego zastosowania środków retorycznych; zachowania zasad poprawności językowej. Jak kształcić kompetencje językowe uczniów, by te problemy zmniejszyć?
3. Jaka będzie przyszłość języka polskiego (polszczyzny) jako kodu porozumiewania się – w kontekście szkolnym?
- Polszczyzna jako kod komunikacyjny (prawie) wszystkich uczestników życia szkolnego podlega podobnym zmianom jak polszczyzna rozpatrywana poza tym kontekstem, jest zatem warunkowana czynnikami osobniczymi, środowiskowymi (rozumianymi wąsko i szeroko), kulturowymi. W jaki sposób uwzględniać te uwarunkowania w życiu szkolnym? Jak efektywnie – w kontekście dobra polszczyzny – łączyć szkolną i pozaszkolną rzeczywistość?
dr hab. Katarzyna Kłosińska
Uniwersytet Warszawski
REFERAT O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny – 20 lat później
Punktem wyjścia referatu będą zjawiska omawiane na I Forum Kultury Słowa (które odbyło się we Wrocławiu w 1995 r.), opisane w tomie pokonferencyjnym „O zagrożeniach i bogactwie polszczyzny” pod red. J. Miodka, a także w innych publikacjach z II połowy lat 90. XX wieku dotyczących współczesnej polszczyzny.
Postawione w nich diagnozy zostaną skonfrontowane z rzeczywistością językową drugiej dekady XXI wieku, co (miejmy nadzieję) pozwoli na wskazanie tych tendencji rozwojowych, które okazały się trwałe. W referacie zostanie również podjęta próba opisu najważniejszych kierunków zmian w sposobie używania języka.
dr Marek Kochan
WARSZTATY Językowy wymiar wizerunku
Cele warsztatów
1. Nabycie umiejętności analizy możliwego wpływu konkretnych zachowań językowych na wizerunek.
2. Zwiększenie świadomości użycia języka podczas konstruowania komunikatów językowych.
3. Poznanie mechanizmów świadomego oddziaływania na wizerunek przez dokonywanie określonych wyborów językowych.
Zajęcia obejmą zagadnienia związane z wpływem języka na wizerunek osób publicznych i instytucji:
- Wpływ słów na myślenie i zachowanie (elementy hipotezy Sapira Whorfa).
- Językowe mechanizmy wartościowania.
- Nazwa: percepcja obiektu i wartościowanie.
- Słownictwo a autoprezentacja.
- Formy gramatyczne a wizerunek podmiotu i relacje nadawca-odbiorca.
- Funkcje komunikacyjne ironii, ironia jako postawa i sposób wartościowania.
Językowe mechanizmy kształtowania wizerunku będą omawiane na podstawie różnych gatunkowo tekstów, takich jak np. przemówienia i exposé, reklamy tekstowe, slogany, wypowiedzi w mediach społecznościowych, wywiady, teksty publicystyczne, nazwy idei, sytuacji i zjawisk społecznych.
W ramach warsztatów uczestnicy będą też samodzielnie konstruowali teksty służące kształtowaniu wizerunku instytucji i osób publicznych (wypowiedzi w mediach społecznościowych, odpowiedzi do zestawów Q&A).
prof. Ewa Kołodziejek
Uniwersytet Szczeciński
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
Po co społeczeństwu językoznawcy? O co pytają i czego oczekują korespondenci poradni językowej:
– najczęstsze pytania i wątpliwości,
– oczekiwania i postawy pytających: od pytań prostych do zagadnień systemowych,
– czego nie ma w słownikach poprawnej polszczyzny i w słownikach ortograficznych,
– społeczne korzyści poradnictwa językowego.
red. Teresa Kruszona
„Gazeta Wyborcza”
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
W swej wypowiedzi chciałabym zwrócić uwagę na to, czy czytelnicy papierowego wydania gazety różnią się w kwestii podejścia do normy językowej od czytelników internetowego wydania.
dr hab. Danuta Krzyżyk
Uniwersytet Śląski
GŁOS W DYSKUSJI Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi
1. Kształcenie językowe we współczesnej szkole – między poprawnością (systemowością języka) a komunikacyjnością (sprawnością komunikacyjną).
2. Stan polszczyzny absolwentów szkół ponadgimnazjalnych.
3. Kierunki zmian w edukacji językowej (problemy i postulaty).
dr hab. Jarosław Liberek
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
REFERAT „Skończyła się nasza mowa”. Wizja polszczyzny, językoznawców i polonistów w świetle metajęzykowych wypowiedzi z wybranych tekstów artystycznych
Ewolucja języka i jego przyszłość są nie tylko obiektem zainteresowania filologów, ale również pisarzy, a więc tych, dla których materia słowna to podstawowy budulec dzieła. Referat skupia się na tych wybranych tekstach prozatorskich i poetyckich, których autorzy sformułowali, na marginesie fabuły albo w jej centrum, różnego typu refleksje dotyczące stanu języka, jego rozwoju i przyszłości. Myśli te pojawiają się w dialogach bądź w narracji i cechują się niejednakowym zakresem odniesienia: czasami są to luźne i zdawkowe uwagi na temat drobiazgów mowy, czasami rozbudowane generalizacje wyrażające ocenę całej sfery komunikacyjnej i kierunku rozwoju języka. Metajęzykowe, a niejednokrotnie metakomunikacyjne i autotematyczne wypowiedzi, jakie można znaleźć we współczesnych polskich tekstach artystycznych, niosą ze sobie wiele ciekawych obserwacji i przyczyniają się do poszerzenia naszej wiedzy o języku. Językoznawcy zajmujący się wyjaśnianiem mechanizmów ewolucji polszczyzny nie powinny tych cennych refleksji pisarskich lekceważyć.
prof. Małgorzata Marcjanik
Uniwersytet Warszawski
REFERAT Ewolucja językowych zwyczajów grzecznościowych ostatniego ćwierćwiecza
Przedmiotem referatu będzie opis zmian w językowych zwyczajach grzecznościowych, jakie zaszły w ostatnich latach, i porównanie ich ze zmianami widocznymi w pierwszych latach po transformacji ustrojowej w roku 1989. Zmiany te zostaną omówione przede wszystkim na podstawie:
1. Form grzeczności sygnalizujących relację pośrednią między relacjami na ty i na pan/pani, takich jak:
– formy adresatywne zawierające imię adresata,
– formy adresatywne zawierające nazwę funkcji wraz z nazwiskiem adresata,
– formy adresatywne skontaminowane ze względu na stopień zażyłości między rozmówcami (np. Droga Pani Profesor),
– formy adresatywne typu „wy”, kierowane do zbiorowego adresata,
– formy adresatywne inicjujące kontakt lub kolejny wątek w dialogu w formie Wie pan/pani (co),
– akty pożegnania w formie Do zobaczenia,
– akty życzeń w formie Miłego dnia.
2. Procesów społecznych nasilających się w ostatnich latach, takich jak:
– tzw. demokratyzacja zachowań grzecznościowych,
– dążenie kobiet do zrównania praw z mężczyznami,
– wyzbywanie się typowych dla polskiego obyczaju zachowań na rzecz zachowań innych dominujących na świecie kultur,
– utylitaryzm grzecznościowy,
– permisywizm.
Celem referatu będzie próba odpowiedzi na pytanie, czy ewolucja polskich zachowań grzecznościowych jest podstawą do zmiany norm grzecznościowych i ich nowej kodyfikacji.
prof. Władysław T. Miodunka
Uniwersytet Jagielloński
REFERAT Polszczyzna jako język międzynarodowy. Teraźniejszość i przyszłość
Spojrzenie na język polski jako język ponadnarodowy jest spojrzeniem nowym, stojącym w opozycji do wizji języka polskiego jako języka narodowego, języka narodu, który musiał się bronić przed wynarodowieniem, narodu mniejszego i słabszego. Spojrzenie na język polski jako język międzynarodowy zmusza nas do nowego ujęcia najpierw diaspory polskiej w świecie i jej znaczenia dla przyszłości naszego języka, do reinterpretacji zjawiska polonizacji przedstawicieli innych narodów, do zwrócenia większej uwagi na zmieniającą się moc języka polskiego w ciągu wieków, wreszcie do zastanowienia się po raz kolejny nad polską polityką językową.
„Słownik współczesnego języka polskiego” pod red. B. Dunaja definiuje przymiotnik międzynarodowy jako ‘istniejący między narodami; dotyczący różnych narodów; wspólny różnym narodom’ (1998, I, s. 515). Odnosząc się do pierwszej części definicji, możemy powiedzieć, że grupy ludzkie, znające i używające polszczyzny, od kilku wieków istnieją w obrębie innych narodów, szczególnie tych, które dawniej przyjęły do swego grona zbiorowości polskich emigrantów, a obecnie, w ramach Unii Europejskiej – polskich migrantów. Druga część definicji zwraca uwagę na język jako zjawisko dotyczące różnych narodów, co ma miejsce w Unii Europejskiej, gdzie polszczyzna jest jednym z języków oficjalnych Unii, pod względem liczebności użytkowników szóstym językiem Unii. Zjawisko to odnosi się zwłaszcza do tych przedstawicieli innych narodów, którzy zdecydowali się na (bliską) współpracę i związek z reprezentantami naszego narodu, także tych, którzy chcą się osiedlić w naszym kraju lub dłużej w nim przebywać. Najtrudniej jest rozważać możliwości polszczyzny jako języka wspólnego różnym narodom, choć i tu nasz język nie jest bez szans.
Jak widać, o polszczyźnie jako języku międzynarodowym możemy dziś mówić w znaczeniu pierwszym i drugim. Międzynarodowość polszczyzny w znaczeniu trzecim to kwestia przyszłości, na której temat możemy dziś snuć tylko hipotezy – pesymistyczne, mniej lub bardziej realistyczne oraz optymistyczne. Przykłady takich hipotez zostaną zaprezentowane na zakończenie.
Mirosław Oczkoś
Szkoła Główna Handlowa w Warszawie
WARSZTATY Sztuka mówienia, bez bełkotania i faflunienia
Warsztaty poświęcone poprawnej artykulacji. Podczas warsztatów uczestnicy poznają ćwiczenia spółgłoskowe i samogłoskowe, łamańce językowe oraz podstawy wygłaszania przemówień. Sprawdzą też swoje możliwości oddechowe i dostaną gotowe porady, jak się odprężyć przed mówieniem, a także: co robić i czego nie robić tuż przed swoim występem (to podczas prezentacji, rozmowy kwalifikacyjnej, przemówienia w Sejmie, czy też podczas oświadczyn). Podstawowym celem warsztatów jest dobra zabawa i poprawa jakości mówienia, tak by „Słów kształty nie krztusiły krtani, czy to w Przasnyszu czy też w Strzegomiu”.
Carlos Panek
Fundacja na rzecz Muzeum Języka Polskiego
SESJA PLAKATOWA Koncepcja Muzeum Języka Polskiego
W Polsce dotychczas nie powstało miejsce, które stwarzałoby warunki do wielostronnego, rzetelnego i przystępnego poznania złożoności i wieloaspektowości polszczyzny. Tymczasem na świecie funkcjonują już instytucje poświęcone językom narodowym, takie jak Muzeum Języka Portugalskiego czy Muzeum Języka Węgierskiego. w związku z tym jako grupa inicjatywna, wychodzimy z propozycją powołania Muzeum Języka Polskiego – instytucji, która w atrakcyjny i merytorycznie poprawny sposób będzie przedstawiała język polski w całej jego różnorodności i zmienności.
Muzeum Języka Polskiego ma na celu rozbudzanie świadomości, że polszczyzna jest kluczowym elementem poczucia tożsamości narodowej, a co za tym idzie, kształtowanie wśród użytkowników języka polskiego odpowiedzialności za jej formę. Biorąc pod uwagę fakt, że język jest narzędziem kultury, przez które wypowiada się filozofia, religia, nauka czy wreszcie literatura, prezentacja ta może odbywać się na wielu poziomach i poprzez wiele systemów semiotycznych. Istotnym zadaniem Muzeum Języka Polskiego jest również otwarcie się na język polski poza granicami kraju. Języki polonijne skontrastowane z różnymi językami lokalnymi jeszcze wyraźniej wskazują na przynależność etniczną.
Muzeum Języka Polskiego naszym zdaniem powinno być instytucją charakterem współgrającą ze specyfiką swojego przedmiotu: dynamiczną, dostępną dla każdego, dostosowującą się do potrzeb użytkowników, a także współtworzoną przez nich. Bliska nam jest idea muzeum otwartego, które korzysta z najnowocześniejszych form edukacji kulturalnej, w głównej mierze opartych na uczestniczeniu i współtworzeniu treści, a nie biernym odbiorze. z tego względu wyodrębniliśmy trzy przestrzenie działania Muzeum:
● stacjonarną,
● edukacyjno-kulturalną,
● wirtualną.
Program działalności Muzeum Języka Polskiego kierować ma do wszystkich użytkowników języka polskiego oraz zainteresowanych językiem polskim. Materiały prezentowane stacjonarnie będą tworzone z myślą o dorosłych i młodzieży. Działania edukacyjno-informacyjne skierowane będą głównie do dzieci i młodzieży oraz obcokrajowców zainteresowanych nauką języka polskiego. Muzealna przestrzeń wirtualna dostępna będzie dla społeczności internautów z całego świata, dlatego może stać się też szczególnym miejscem dla Polaków znajdujących się na emigracji.
prof. Adam Pawłowski
Uniwersytet Wrocławski
REFERAT Technologia. Język. Cywilizacja
Wpływ techniki na język był w historii badań ujmowany dwojako: z jednej strony nowe artefakty, wynalazki, a niekiedy całe domeny działalności, były wyzwaniem dla warstwy semantycznej systemu językowego, który wprawdzie dysponuje potencjałem kreacyjnym (w postaci istniejącej leksyki i reguł morfosyntaktycznych), ale nie jest magazynem, z którego po prostu wydobywa się kolejne nazwy dla nowych desygnatów. W tym obszarze system językowy wykorzystuje na masową skalę proces metaforyzacji, polegający na nieprzypadkowym (motywowanym podobieństwem lub inną relacją) wzbogacaniu pola semantycznego leksemów, a niekiedy także na zastępowaniu znaczeń dawnych nowymi. W dalszej kolejności język wzbogacają także neologizmy, powstające na skutek intencjonalnej działalności człowieka. Badania takie były prowadzone w Polsce wielokrotnie, ale szczególną uwagę tej problematyce poświęciła w pracy „Wpływ techniki na ewolucję języka polskiego” Irena Bajerowa.
Drugi obszar, na którym technologia styka się z językiem, ma związek z wynalazkami: najpierw pisma, następnie komputera. Pierwszy wynalazek wymusił kodyfikację pisma i standaryzację języków. W wymiarze cywilizacyjnym wytworzył pamięć ludzkości, która zaczęła sięgać poza naturalną granicę trzech pokoleń, doprowadził także do ogólnego podniesienia stanu wiedzy społeczeństw, wymuszając masową edukację. Wynalazek komputera pozwolił na zapis tekstu w postaci cyfrowej i automatyzację jego przetwarzania. Początek tych przemian był, jak zawsze, dość trudny, jednak stopniowo nabrały one tempa i są obecnie motorem humanistyki cyfrowej, która dąży do przeniesienia utrwalonego dziedzictwa ludzkości – w pierwszej kolejności pisma – w sferę wirtualną. Istniejące współcześnie narzędzia językowe dla polszczyzny pozwalają na automatyczne hasłowanie form fleksyjnych i ich dezambiguację (wskazanie właściwego opisu form hograficznych), rozpoznają wzorce składniowe zdań, pozwalają też na podstawowe analizy semantyki. Istnieją także zapisane cyfrowo sieci leksemów (Słowosieć). Obecne prace zespołów badawczych dotyczą pogłębienia analizy semantycznej tekstu (m.in. rozpoznawanie nazw własnych, segmentów wielowyrazowych, analiza koreferencji), a także integracji przetwarzania tekstu, dźwięku i innych danych (na przykład socjometrycznych lub topograficznych). Wyzwaniem i kwestią przyszłości pozostaje automatyzacja przetwarzania (w tym generowania i rozumienia) na poziomie zdania i dyskursu. Oczywistością stało się natomiast obliczanie wszystkich „obliczalnych” i potrzebnych parametrów ilościowych tekstu.
Ostatni człon tytułu nie został wybrany przypadkowo. Technologia języka, pozwalająca na automatyzację procesów komunikacji (interpersonalnej, społecznej, naukowej), jest dziś obszarem wiedzotwórczym o wyjątkowym potencjale i w znacznym stopniu decyduje o poziomie cywilizacyjnym państw.
dr Tomasz Piekot
Uniwersytet Wrocławski
REFERAT Przyszłość polszczyzny z perspektywy ruchu prostego języka
W roku 2010 grupa wrocławskich językoznawców powołała do życia nieformalną inicjatywę pt. „Prosto po polsku”. Jej celem było upowszechnianie idei prostego języka w komunikacji publicznej, prowadzenie badań nad jej przystępnością i opracowanie zasad efektywnego redagowania tekstów. W ciągu pięciu lat członkowie tej grupy zbadali komunikację wielu instytucji publicznych i komercyjnych. Analizowali też i upraszczali wiele tekstów: ulotek, tekstów reklamowych, broszur informacyjnych, poradników, pism do klientów, formularzy urzędowych, stron internetowych, a także umów i regulaminów. Oczekiwania polskich instytucji, ich praktyka komunikacyjna i wybory językowe wyraźnie wskazują tendencje rozwojowe polszczyzny używanej publicznie.
W referacie omówione zostaną zjawiska, które w przyszłości mogą na dłużej zagościć w polskich tekstach publicznych. Dotyczą one kilku poziomów organizacji tekstu: kompozycji, budowy zdań, doboru słownictwa oraz relacji nadawczo-odbiorczych. Nowe tendencje widać dziś najwyraźniej w komunikacji komercyjnej, jednak pewne symptomy zauważalne są też w tekstach urzędowych i prawniczych. Jak może wyglądać prosta polszczyzna i czy zdoła ona zastąpić style formalne? – to najważniejsze pytania, na które warto poszukać odpowiedzi.
prof. Anna Piotrowicz, prof. Małgorzata Witaszek-Samborska
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
REFERAT Przyszłość gwar miejskich – na przykładzie gwary poznańskiej
O przyszłości gwar miejskich można orzekać tylko na podstawie obserwacji dotychczasowego ich rozwoju i stanu współczesnego. Gwara poznańska – pod względem słownictwa i frazeologii (a są to najbardziej rozpoznawalne elementy gwar miejskich) – jest najlepiej jak dotąd opisaną i udokumentowaną w literaturze przedmiotu taką gwarą. Istnieją bowiem takie publikacje, jak: „Słownik gwary miejskiej Poznania” pod red. M. Gruchmanowej i B. Walczaka, z obszerną częścią monograficzną (Warszawa–Poznań 1997, wyd. 2. z suplementem 1999), „Słowniczek gwar Poznania i Wielkopolski” A. Piotrowicz i M. Witaszek-Samborskiej (Poznań 2009), współautorska książka tychże „Studia nad polszczyzną miejską Poznania” (Poznań 2009), „Mowa mieszkańców Poznania” M. Gruchmanowej, M. Witaszek-Samborskiej i M. Żak-Święcickiej (Poznań 1986, wyd. 2. 1987) oraz około 100 artykułów (tych i innych autorów) rozproszonych w czasopismach i monografiach wieloautorskich. z tego powodu, a także jako nie tylko badaczki tej gwary, ale też rodowite poznanianki, rozważania na temat przyszłości gwar miejskich skupimy na języku mieszkańców naszego miasta.
Powszechnie panuje opinia o zanikaniu gwar wiejskich i miejskich na skutek pogłębiającego się wciąż procesu unifikacji językowej. Nie dotyczy to jednak, jak się zdaje, codziennej polszczyzny mieszkańców Poznania. Gwara poznańska wciąż żyje, co wynika przede wszystkim z tradycji pielęgnowania naszych odrębności językowych, a także stereotypowo przypisywanego Wielkopolanom konserwatyzmu. w dodatku poznaniacy mają i zawsze mieli do niej pozytywny stosunek emocjonalny. Mimo że część słownictwa w żywej mowie rzeczywiście stopniowo zanika, obserwacja zachowań językowych poznaniaków potwierdza, że liczne regionalne wyrazy i frazeologizmy funkcjonują w codziennej komunikacji (np. bimba, gzik/gzika, mieć długie zęby na coś, naramka, robić łóżko, zakluczać). Ponadto zmiany miejskich realiów powodują, że powstają nowe regionalne wyrazy (np. pestka – Poznański Szybki Tramwaj, peka – karta komunikacyjna, od Poznańska Elektroniczna Karta Aglomeracyjna, Chlebak – budynek nowego dworca PKP).
Gwara poznańska wykorzystywana jest także w miejskiej przestrzeni publicznej. Przestrzeń tę rozumiemy tu jako: a) konkretną, fizyczną (ulice, budynki, billboardy, lokale gastronomiczne itp.) oraz b) społeczną, w tym internetową (organizacje, akcje, gadżety, teksty literackie i użytkowe, także ulotne itp.). w ostatnich latach obserwuje się bowiem w tej przestrzeni wręcz ekspansję gwary poznańskiej, wykorzystywanej w funkcjach marketingowej i ludycznej (np. nazwy lokali Bistro w Antrejce i Szneka z Glancem Caffe, napisy nad pojemnikami na śmieci Segreguj, tej!).
Obfitość dowodów na żywotność gwary poznańskiej zarówno w codziennej komunikacji, jak i w funkcjach stylizacyjnych w przestrzeni publicznej pozwala przewidywać trwanie tej gwary w przyszłości jako jednego z elementów silnie utrwalających poczucie regionalnej tożsamości mieszkańców miasta.
prof. Andrzej Piotrowski
Uniwersytet Łódzki
REFERAT Dylematy dyskursu modernizacyjnego w Polsce
Zmiany, którym podlega współczesna polszczyzna, są w przeważającej mierze wynikiem przyswajania kulturowych wzorów właściwych dzisiejszym społeczeństwom Zachodu, związanych z procesami globalizacji i europeizacji. Ów proces przyswajania, mający swoje źródło w ustrojowej transformacji, polega z jednej strony na upowszechnianiu się orientacji indywidualistycznych, które się wyrażają w nastawieniu na wartości związane z sukcesem w sferze pracy, społecznego uczestnictwa i osobistego rozwoju, z drugiej zaś strony na rozwoju tendencji do rygorystycznej regulacji sposobów działania w kontekstach instytucjonalnych, opartej na wiedzy ekspertów z dziedziny teorii organizacji i nauk o zarządzaniu.
Referat ten zmierza do zarysowania dylematów i napięć w sferze znaczeń i reguł rozmaitych odmian dyskursu publicznego, w których zachodzi współistnienie obu tych zjawisk, celnie nazwane przez Ulricha Becka zinstytucjonalizowanym indywidualizmem. Ramą odniesień empirycznych będą tu dokumenty związane z przemianami systemu uniwersyteckiego kształcenia w Polsce, projektowanymi według zasad tak zwanego procesu bolońskiego.
dr Marcin Poprawa
Uniwersytet Wrocławski
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
Rozwój technik komunikacyjnych i mediów elektronicznych dał językoznawcom nowe możliwości kształtowania dyskursu popularyzatorskiego i poszerzył ofertę edukacyjną w zakresie kultury języka (normatywistyki). Oprócz tradycyjnych form uprawiania popularyzacji nauki – takich, jak wykłady, pogadanki i programy radiowo-telewizyjne oraz działalność akademickich poradni językowych – powstają w XXI wieku specjalistyczne portale internetowe krzewiące zasady poprawności językowej i praktycznej stylistyki. Wzrasta też zaangażowanie użytkowników polszczyzny w kształtowaniu postaw wobec języka i zasad poprawnego redagowania tekstów (w tym szczególnie użytkowych). Świadczy o tym bogata oferta portali społecznościowych i stron internetowych poruszających zagadnienia poprawnej polszczyzny.
W dyskusji podejmę próbę rekonstrukcji postaw wobec języka (a więc świadomości językowej współczesnych użytkowników polszczyzny) i jego wartości kulturowo-komunikacyjnej, którą odzwierciedlają pytania kierowane do poradni językowych. Będę szukał odpowiedzi na trzy najważniejsze pytania:
1. Jaka jest społeczna i kulturowa funkcja poradnictwa językowego wśród współczesnych nadawców listów i pytań do poradni językowej?
2. Jakie ich profile komunikacyjne można zrekonstruować na podstawie pytań, korespondencji i dyskusji kierowanych do językoznawców specjalistów?
3. Jakie postawy wobec języka, a także wobec językoznawców normatywistów można odczytać na podstawie korespondencji z instytucjami zajmującymi się poradnictwem językowym?
W dyskusji również spróbuję odpowiedzieć na pytanie, jaki obraz wiedzy o języku i jakie funkcje dyskursu popularyzatorskiego można zrekonstruować na podstawie dostępnych w internecie portali i artykułów podejmujących tematykę językową, a szczególnie normatywną.
prof. Ewa Rogowska-Cybulska
Uniwersytet Gdański
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
Wybrane aspekty związane z kształtowaniem postaw wobec języka we współczesnej kulturze
1) Rola szkoły w kształtowaniu postaw wobec języka: negatywna rola testów i egzaminów z języka polskiego po kolejnych etapach nauczania w kształtowaniu świadomości funkcji poznawczej języka ogólnego (w wyniku braku troski układających zadania egzaminacyjne o związek treści wymaganych od uczniów z rzeczywistością) i w rezultacie – w kształtowaniu przekonania o nieprzydatności tej odmiany polszczyzny (w odróżnieniu od polszczyzny potocznej).
2) Brak podmiotów kształtujących obraz języka jako dobra wspólnego; egoizm językowy jako znak naszych czasów i brak przeciwdziałania instytucji odpowiedzialnych za kształtowanie języka przejawom tej tendencji, np. argumentacji typu „moje nazwisko się nie odmienia”, niezwracaniu uwagi na odbiorcę w tekstach informacyjnych (np. stosowaniu niezrozumiałych skrótów) – w przeciwieństwie do tekstów perswazyjnych.
3) Brak podmiotów kształtujących obraz języka polskiego jako dobra narodowego, w tym dumy z jego historii (np. brak takich treści w mediach); nieprzeciwdziałanie funkcjonowaniu przymiotnika „polskojęzyczny” jako inwektywy.
4) Niedostateczne uwypuklanie w rodzinie i szkole etycznego aspektu posługiwania się językiem.
5) Rola poradni językowych w odpowiadaniu na społeczne zapotrzebowanie stosowania języka komunikatywnego, precyzyjnego i poprawnego.
prof. Mariusz Rutkowski
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie
REFERAT Tendencje rozwojowe we współczesnym nazewnictwie polskim
Celem referatu jest przedstawienie najważniejszych tendencji, regulujących nadawanie i tworzenie nazw własnych w Polsce. Można zauważyć ścieranie się dwóch zasadniczych tendencji czy wzorców nazwotwórczych: konserwatywnego i nowoczesnego. Utrzymywanie tradycyjnych zasad obserwuje się w pewnych obszarach o zasięgu ogólnym (np. toponimia miejska), z kolei wpływ nowych wzorców w największym stopniu dostrzegalny jest w nazewnictwie socjolektalnym, jak również w niektórych kategoriach nazw ogólnych (branding, imiennictwo, nazwy medialne). Pokazane będą najważniejsze zależności pomiędzy rodzajem strategii nazwotwórczej a niektórymi zjawiskami społecznymi. Jako materiał ilustracyjny w referacie wykorzystane zostaną współczesne nazwy różnych kategorii, funkcjonujące w różnych rejestrach polszczyzny.
prof. Agnieszka Rypel
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
GŁOS W DYSKUSJI Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi
1. Kształcenie językowe wobec przemian cywilizacyjnych (dominacji audiowizualności, ekspansji potoczności i wzrostu znaczenia języka angielskiego) – co uznać za bezwzględny fundament, a jakie zmiany w stylu komunikacji i zachowaniach językowych zaakceptować i włączyć w proces nauczania?
2. Wymiary świadomości językowej – w jaki sposób należy rozumieć to pojęcie, aby skutecznie przygotować do odbioru i tworzenia zarówno linearnych tekstów dyskursywnych, jak i tekstów funkcjonujących w cyberprzestrzeni?
3. Nauczanie języka polskiego poza granicami kraju – jak sprawić, aby język polski nie stał się językiem obcym dla dzieci i młodzieży żyjących za granicą i aby jego poznawanie przyczyniło się do budowania tożsamości osób żyjących w środowiskach multikulturowych?
dr hab. Kazimierz Sikora
dr Agata Kwaśnicka-Janowicz
Katarzyna Wasilewska
Uniwersytet Jagielloński
WARSZTATY Nowe aplikacje językoznawstwa
(przełamywanie barier komunikacyjnych – przyszłość audiodeskrypcji)
Współczesne językoznawstwo przestaje być dziedziną zamkniętą w sferze czysto akademickiej refleksji. Najnowsze technologie pozwalają na praktyczne wykorzystanie osiągnięć lingwistyki do przełamywania barier komunikacyjnych w takich dziedzinach, jak: logopedia, psycholingwistyka, prace nad interfejsem: człowiek – maszyna – człowiek, badania nad sztuczną inteligencją; pomagają także w zapobieganiu wykluczeniu społecznemu osób z dysfunkcją wzroku, dla których niedostępne są wszelkie obiekty wizualne. W tej ostatniej sferze badania językoznawcze nad strukturą i semantyką języka naturalnego znajdują zastosowanie jako podstawa do tworzenia efektywnych audiodeskrypcji.
Audiodeskrypcja jest narracyjną techniką opisu, która za pomocą środków werbalnych umożliwia osobom niewidomym i słabowidzącym odbiór treści wizualnych, dzięki czemu ułatwia im pełniejsze uczestniczenie w kulturze, integrując ich społecznie. W efektywnej audiodeskrypcji kwestią fundamentalną jest dobór odpowiednich środków językowych oraz zastosowanie skutecznych strategii deskrypcyjnych.
Celem warsztatów jest przedstawienie ogólnych zasad tworzenia audiodeskrypcji. Uczestnicy zostaną zapoznani z różnymi wersjami audiodeskrypcji znanych dzieł malarskich, na podstawie których omówione zostaną najbardziej efektywne środki językowego opisu i zastosowane techniki narracyjne. Językowy aspekt kompozycji tekstu wpływa na całościowy odbiór malarstwa czy rzeźby, stąd analiza mechanizmów i strategii opisu umożliwia tworzenie audiodeskrypcji, które w efektywny sposób umożliwią odbiór dzieła plastycznego. Analiza przedstawionych przykładów i ich konfrontacja z oryginalnym dziełem malarskim pozwoli na opis ogólnych mechanizmów wpływających na skuteczność stosowanych strategii deskrypcyjnych, w tym strategii werbalistycznej opartej na całkowitej kompensacji werbalnej: technika opisu od ogółu do szczegółu konkretyzująca wyobrażenie odbiorcy; zwięzłość i precyzja opisu osiągana dzięki odpowiedniej strukturze syntaktycznej komunikatu, wreszcie sugestywność i plastyczność opisu uzyskiwana poprzez budowanie odpowiednich skojarzeń semantycznych (np. asocjacje związane z opisem barw). Wielopłaszczyznowość audiodeskrypcji wykorzystującej strategie synestezyjne przekłada się na językowy opis przekraczania granic pól semantycznych, zasadzający się na kulturowo utrwalonych asocjacjach (barwa opisywana poprzez wrażenia smakowe); dalej strategia geometryczna czy objaśniająca opierają się na szczegółowości opisu nawiązującego do relacji przestrzennych doświadczanych przez odbiorcę z dysfunkcją wzroku.
Ten kognitywny aspekt mechanizmów komunikacyjnych pozostających w silnym powiązaniu z procesami poznawczymi człowieka pozwala na wyprowadzenie ogólnych wniosków i reguł, które stoją u podstaw wszelkich sposobów przetwarzania informacji językowej dla potrzeb innowacyjnych technologii komunikacji, także tych, które przeciwdziałają wykluczeniu społecznemu osób niepełnosprawnych.
Warsztaty organizowane są w ramach inicjatywy Muzeum Języka Polskiego – instytucji, której celem jest propagowanie wiedzy o języku polskim w całej jego różnorodności i zmienności oraz we wszystkich jego przejawach i zastosowaniach praktycznych. Warsztatom towarzyszyć będzie sesja plakatowa, przygotowana przez mgra Carlosa Panka, przedstawiająca projekt Muzeum jako instytucji realizującej te założenia.
prof. Bogusław Skowronek
Uniwersytet Pedagogiczny im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie
REFERAT Media a przyszłość polszczyzny
Powszechnie wiadomo, iż media, poprzez fakt kreowania medialnych obrazów świata, niezwykle mocno oddziałują na swych odbiorców, (współ)kształtują indywidualne sfery kognitywne, społeczne idee, wzorce mówienia oraz modele interakcji werbalnej. W wystąpieniu zaprezentowane zostaną te najważniejsze tendencje i zjawiska, charakteryzujące współczesne media masowe (szczególnie prasę, radio, telewizję oraz internet), które mają obecnie największy wpływ na język występujących tam przekazów oraz zasady i formy medialnej komunikacji. Tendencje te – w mojej opinii – są na tyle upowszechnione i równocześnie na tyle ekspansywne, iż mogą najmocniej oddziaływać na polszczyznę w przyszłości. Są to przede wszystkim: dyferencjacja nadawcza, dyferencjacja odbiorcza, autonomizacja wspólnot dyskursywnych, tabloidyzacja, ideologizacja przekazów, aksjologizacja przekazów, hybrydyzacja stylistyczno-genologiczna oraz internetyzacja.
prof. Aldona Skudrzyk
Uniwersytet Śląski
REFERAT Przyszłość bez przeszłości? Język wobec współczesnych technologicznych przemian komunikacji
W artykule podejmuje się problem przemian w obrębie współczesnej polszczyzny na tle wyraźnej dominacji odmiany ustnej (oralnej) z jednej strony, z drugiej zaś wpływu komunikacji zdominowanej przez obraz, czyli wizualność. Punktem wyjścia jest perspektywa wyznaczona przez Ongowską opozycję oralność – piśmienność rozumianą jako dwa style poznawcze, dwa sposoby myślenia, dwa sposoby kodowania i dekodowania wypowiedzi. Wizualność, jako składnik współczesnej kultury komunikacji, przywołana jest nie po to, aby wyeksponować nasycanie przestrzeni komunikacyjnej różnego pochodzenia obrazami i podkreślić ich wszechobecność, ale ze względu na jej wpływ na zasady percepcji rzeczywistości i w konsekwencji na odrębność sposobu myślenia, odzwierciedloną nową „składnią” myślenia i postrzegania świata. Nowe media przez swój ekspansywny zasięg wyraźnie wkraczają w obszar socjalizacji językowej. Proces socjalizacji spełnia dwie niezwykle ważne społecznie funkcje: buduje pewien porządek i ład społeczny oraz stanowi mechanizm transmisji kultury. Szczególnie ta druga funkcja – ze względu na rolę w niej języka – jest bliska zainteresowaniom językoznawcy socjolingwisty. Analizy tekstów i zachowań językowych młodego pokolenia pokazują, że zmiany kulturowe współczesności wzmacniają inferencyjny charakter komunikacji, kierując odbiorcę konstruującego pełny sens przekazu w stronę nie tyle tradycji tekstu i kodu językowego, ile w stronę synestezyjnego kontekstu i indywidualnego odbioru. Wspólnota komunikatywna stawać się może w ten sposób zbiorem mniej lub bardziej różnicujących się idiolektów. Wyraźnie też daje się obserwować przejawy przewartościowań funkcji wypowiedzi młodych użytkowników języka. Łatwość, powszechność, szybkość kontaktu i jego powierzchowność dają im bowiem niejako prawo do mówienia o niczym. Sygnalizowane procesy pokazują się jako przejawy powstawania tzw. generation gap.
dr hab. Roman Starz
Uniwersytet Jana Kochanowskiego w Kielcach
GŁOS W DYSKUSJI Przyszłość polszczyzny w edukacji – spotkanie w pół drogi
Zagadnienia do dyskusji:
1. Czy szkoła uczy języka polskiego? (teoria i praktyka)
2. Ortografia a technologie informacyjne.
prof. Małgorzata Święcicka
Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy
REFERAT Przyszłość środowiskowych i zawodowych odmian polszczyzny
Tytuł referatu podporządkowano sformułowaniu tegorocznego forum, którego celem jest, najogólniej rzecz ujmując, naukowa refleksja na temat stanu polszczyzny w przyszłości.
Socjolingwista, podejmujący się zadania naukowej predykcji, w centrum uwagi stawia, co oczywiste, społeczne zróżnicowanie języka. Naukowy opis przyszłego stanu środowiskowych i zawodowych odmian polszczyzny (niezależnie od ilustrowania go wybranymi jedynie przykładami) opiera się na koncepcji kontinuum, wraz z odniesieniem do podstawowych kategorii socjolektalnych. Model prognostyczny można bowiem budować, dysponując danymi historycznojęzykowymi – status socjalnych odmian polszczyzny w przeszłości – oraz odnosząc się do charakterystyk struktury socjolektalnej współcześnie.
Ukształtowanie odmian środowiskowych i zawodowych warunkują, jak powszechnie wiadomo, różnego rodzaju czynniki zewnętrzne – procesy społeczne, zmiany gospodarcze, polityczne itp. Stąd też prognoza socjolingwisty musi uwzględniać przewidywania w podanym zakresie formułowane przez przedstawicieli innych dyscyplin naukowych, zwłaszcza nauk społecznych. Poza tym istotne są też przewidywania podyktowane samymi tendencjami wewnątrzjęzykowymi.
Można sądzić, że prognozowany model społecznego zróżnicowania polszczyzny to model oparty z jednej strony na stałości, z drugiej zaś na zmienności języka.
prof. Bogdan Walczak
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
REFERAT O możliwościach prognozowania rozwoju języka
Prognozowanie w jakiejkolwiek dziedzinie jest trudne i ryzykowne, jak tego dowodzą najpopularniejsze chyba prognozy: meteorologiczne i gospodarcze. Jak wiadomo, prawdopodobieństwo trafnych prognoz maleje wraz z wydłużającą się perspektywą czasową. Ta ogólna prawidłowość odnosi się też do prognozowania rozwoju języka. Relatywnie łatwiej przewidzieć, jak będzie wyglądał język polski za pół wieku, niż jak będzie on wyglądał za cztery – pięć stuleci. W ogóle w dziedzinie językowej stopień trafności prognoz jest odwrotnie proporcjonalny do złożoności samego procesu ewolucji języka, który zależy od bardzo wielu czynników. W dodatku, jak słusznie twierdzą redaktorzy ważnej książki Przyszłość języka (Białystok 2001), Sław Krzemień-Ojak i Bogusław Nowowiejski, wśród tych czynników jakąś część stanowią czynniki nieracjonalne. Zasadne jest więc ich pytanie: jak można racjonalnie przewidzieć skutki decyzji nieracjonalnych?
Niemniej jednak w jakichś granicach prognozowanie rozwoju języka jest uprawnione i może się okazać w ogólnych zarysach trafne. W moim przekonaniu do formułowania takich prognoz relatywnie najbardziej uprawniony jest historyk języka, który może przywołać przykłady bądź trafnych, bądź nietrafnych prognoz z przeszłości językowej. Przykłady takie wypełnią drugą część referatu.
dr hab. Katarzyna Wyrwas
Uniwersytet Śląski
GŁOS W DYSKUSJI Kształtowanie postaw wobec języka
1. Zwięzłe omówienie postaw wobec języka najczęściej spotykanych wśród użytkowników Poradni Językowej IJP UŚ (z przykładami problemów).
2. Wskazanie na potrzebę kształtowania na wszelkich poziomach edukacji racjonalnej i krytycznej postawy wobec zmian językowych (szczególnie wobec zapożyczania wyrazów na wielką skalę), a także przekazywania w interesujący sposób wiedzy o procesach w systemie języka już zakończonych i o zmianach dokonujących się obecnie.
3. Propozycja intensywnej akcji informacyjnej o dostępnych w sieci słownikach PWN, „Wielkim słowniku języka polskiego” i innych wiarygodnych źródłach wiedzy o języku.
4. Podkreślenie konieczności dokształcania osób, które skończyły już edukację, a w szczególności tych, które mają bezpośredni kontakt ze społeczeństwem i w związku z tym znaczny wpływ na współczesną polszczyznę: urzędników, duchowieństwa, pracowników mediów, wydawców. Potrzeba powszechnej akcji szkoleń na temat poprawności językowej skierowanych m.in. do urzędów.
5. Propozycja utworzenia pod patronatem Rady Języka Polskiego portalu internetowego (pod nazwą np. www.nazwiskasieodmieniaja.pl) z czytelną prezentacją wzorców odmiany nazwisk i imion, aby poszukujący takiej wiedzy mieli do niej ułatwiony dostęp.
6. Upowszechnianie wiedzy o polszczyźnie jako misja poradnictwa językowego. Ukazywanie korzyści płynących z wiedzy i z racjonalnego podejścia do języka jako czynnik kształtowania aktywnej postawy wobec zmian językowych, wzmacniający potrzebę zdobywania, poszukiwania, poszerzania wiedzy, wykształcający stopniowo umiejętność racjonalnego spojrzenia na różne zjawiska i innowacje językowe.
Grzegorz Zarzeczny, Ewelina Moroń
Pracownia Prostej Polszczyzny, Uniwersytet Wrocławski
WARSZTYTY Do ludzi i do rzeczy – warsztaty prostej polszczyzny
Podczas warsztatów skupimy się na praktyce dostosowywania tekstu do standardu prostego języka (plain language), czyli takiego sposobu organizacji tekstu, który zapewnia przeciętnemu obywatelowi szybki dostęp do zawartych w nim informacji.
Chcemy, by uczestnicy na podstawie istniejących zasad prostego języka wypracowali jego własny model oraz zaproponowali dla niego odpowiednie transformacje tekstowe. Działania te zestawimy z proponowanym przez naszą pracownię tzw. modelem wrocławskim.
Teksty, z którym będziemy pracować, pochodzą z trzech domen komunikacji publicznej: biznesowej, instytucjonalnej i edukacyjnej.
prof. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak
Uniwersytet Warszawski
REFERAT Czy zagraża nam język popchrześcijaństwa?
O nowych zjawiskach w polskim dyskursie religijnym pierwszych dekad XXI wieku
Nową cechą polskiego dyskursu religijnego pierwszych dekad XXI wieku jest próba zaprzyjaźnienia go z bezrefleksyjną popkulturą i właściwym jej językiem. W imię idei nowej ewangelizacji i uwspółcześnienia przekazu biblijnego rodzi się dziś polski język religijny dla pokolenia kwejkowego. Atrakcyjne jest dla tego pokolenia to, co łatwe, co nie wymaga intelektualnego zaangażowania i poświęconego czasu. Na polskiej ambonie zaczyna królować pragmatyzm (znajdujący wyraz w języku i treści nauk kaznodziejskich), a kazania obfitują w utarte frazemy i powielane koncepty kaznodziejskie (nie bez wpływu na to pozostaje internet, łatwo i szybko udostępniający na różnych portalach gotowe nauki kaznodziejskie). Poszukiwania nowych metod głoszenia prawd ewangelicznych poza murami kościołów, przede wszystkim w internecie, prowadzi do powstawania nowych gatunków wypowiedzi, jak „e-kazanie” czy „ewangelizator”, na fanpage'ach przekazywane jest przesłanie biblijne w konwencji żartobliwych memów. W referacie omówię najważniejsze zjawiska związane z przenikaniem do polskiego dyskursu religijnego cech języka popkultury. Wskażę możliwe niebezpieczeństwa i ewentualny pożytek z takich zapożyczeń.
prof. Halina Zgółkowa
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu
REFERAT Język dzieci w wieku przedszkolnym jako język przyszłości
Referat poświęcony będzie roli języka kształtowanego i używanego przez dzieci w wieku przedszkolnym dla ogólnego procesu zmian zachodzących w polszczyźnie XX/XXI wieku. Oparty on zostanie na badaniach empirycznych przeprowadzonych na dwu grupach pokoleniowych: dzieci, które osiągnęły wiek przedszkolny w latach 1978–1982 oraz te, które miały tyleż lat w latach 2010–2015 (czyli na pokoleniach bezpośrednio następujących po sobie). Przedstawiona zostanie konfrontacja zasobu leksykalnego (oraz wybranych zjawisk gramatycznych) używanego przez oba pokolenia. Z porównania wynikają następujące procesy: (1) zmian w zakresie ilościowego zasobu leksykalnego, (2) uzupełnienia o nowe elementy leksykalne i całe pola wyrazowe (np. pole związane z komunikacją elektroniczną), (3) zanikanie elementów leksykalnych wycofywanych w wyniku zmian cywilizacyjnych. Na podstawie zaobserwowanych zjawisk można próbować formułować prognozy dotyczące rozwoju polszczyzny w następnych dziesięcioleciach.
prof. Piotr Żmigrodzki
Instytut Języka Polskiego PAN
REFERAT Przyszłość leksykografii – leksykografia (w) przyszłości
Tematem wystąpienia będą przewidywania dotyczące możliwych kierunków rozwoju leksykografii (polskiej i światowej) w ciągu najbliższych kilkunastu lat. Podstawą prognoz będzie obecny stan leksykografii w Polsce i na świecie oraz warunki zewnętrzne dla jej rozwoju, wyznaczane przez priorytety dotyczące badań i tzw. humanistyki cyfrowej, jakie już dziś obowiązują w międzynarodowym środowisku naukowym, a także zmiany przyzwyczajeń odbiorców i w ogóle rozwój technologiczny, z jakim mamy do czynienia na całym globie.
Na tej podstawie można wskazać kilka prawdopodobnych (choć częściowo rozbieżnych) kierunków rozwoju słowników w przyszłości:
– całkowite wyparcie słowników papierowych przez elektroniczne (z czym w praktyce już mamy do czynienia), głównie te dostępne bezpłatnie online;
– zastój w leksykografii komercyjnej, a być może jej powolny zanik, związany z wyczerpaniem się dotychczasowego „modelu biznesowego” leksykografii;
– tendencję do rezygnacji z oryginalnie opracowywanych słowników na rzecz „agregatorów wiedzy” – witryn i portali internetowych, w których udostępniane są na jednym ekranie materiały wyjęte z wielu słowników, przeważnie dostępnych bezpłatnie i niechronionych prawami autorskimi;
– stopniowy zanik słowników jako dzieł autonomicznych i ich „wtapianie” w strukturę informatyczną różnych urządzeń (np. systemu T9 służącego w telefonach komórkowych do szybkiego pisania SMS-ów), w związku z tym zwiększenie się liczby słowników, których „adresatami” są maszyny, a nie ludzie;
– zatarcie różnicy między słownikiem językowym a encyklopedycznym;
– upowszechnienie się słowników amatorskich i tzw. społecznościowych, opracowywanych przez anonimowych internautów i samozwańczych leksykografów, bez kontroli ze strony leksykografów fachowych;
– tzw. crowdsourcing, modny już dziś, a polegający na tym, że profesjonalni leksykografowie włączają – wykorzystując sieci społecznościowe – tzw. zwykłych użytkowników języka w proces wyszukiwania „nowych słów” i tworzenia ich opisów leksykograficznych.
Część z tych tendencji ma charakter istotnie nowy, część jednak to odnowienie w zmienionej postaci zjawisk występujących w leksykografii już przed wiekami (np. wielojęzyczne słowniki przekładowe nawiązują do XVI- i XVII-wiecznej tradycji słowników wielojęzycznych, zapoczątkowanej przez Ambrożego Calepina).
Wymienione zjawiska zostaną w referacie szczegółowiej omówione, poświęcę także uwagę uargumentowaniu tezy, iż tradycyjna leksykografia lingwistyczna, gromadząca nową wiedzę o jednostkach języka, w dalszym ciągu jest i będzie potrzebna, oraz przedstawię kilka sugestii dotyczących przyszłego rozwoju leksykografii językoznawczej w Polsce.
[1] Por.: kultura języka, kultura literacka, kultura muzyczna.
[2] Por. np.: naruszyć normę, przekroczyć normę.
[3] Warto wspomnieć, że wspomnianą wyżej debatę „Język w służbie etyki” zdominowała problematyka medialna.