6 lipca 2022 r.
Protokół XXXV posiedzenia Zespołu Języka Religijnego Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN
Posiedzenie odbyło się 27 maja 2022 r. w formie spotkania zdalnego. Spośród członków Zespołu obecne były 23 osoby, nieobecnych było 6 osób, z czego 3 osoby usprawiedliwiły nieobecność.
Obecni członkowie Zespołu (w porządku alfabetycznym): dr hab. Katarzyna Czarnecka, prof. UAM, dr Beata Drabik, red. Krzysztof Gołębiowski, ks. dr Paweł Holc, dr hab. Dorota Kozaryn, prof. US, dr hab. Danuta Krzyżyk, prof. UŚ, dr hab. Marzena Makuchowska, prof. UO, ks. dr hab. Paweł Mazanka, prof. UKSW, dr hab. Iwona Pałucka-Czerniak, prof. UZ, prof. dr hab. Zbigniew Pasek, prof. dr hab. Renata Przybylska, ks. prof. dr hab. Wiesław Przyczyna, dr hab. Małgorzata Rybka, prof. UAM, dr hab. Agnieszka Sieradzka-Mruk, prof. UJ, prof. dr hab. Katarzyna Skowronek, ks. prof. dr hab. Henryk Sławiński, prof. dr hab. Joanna Sobczykowa, prof. dr hab. Helena Synowiec, prof. dr hab. Elżbieta Umińska-Tytoń, dr hab. Kalina Wojciechowska, prof. ChAT, prof. dr hab. Maria Wojtak, prof. dr hab. Ewa Woźniak, dr hab. Dorota Zdunkiewicz-Jedynak, prof. UW.
Nieobecni członkowie Zespołu: dr Jan Kamieniecki (nieobecność usprawiedliwiona), dr hab. Elżbieta Kucharska-Dreiss (nieobecność usprawiedliwiona), dr hab. Małgorzata Nowak-Barcińska, prof. KUL, ks. dr Jerzy Tofiluk, prof. ChAT, dr hab. Izabela Winiarska-Górska, prof. UW, dr hab. Aneta Załazińska, prof. UJ (nieobecność usprawiedliwiona).
Obecni członkowie Koła Współpracowników ZJR (w porządku alfabetycznym): dr Karolina Bogacz-Kańka, dr hab. Andrzej Kominek, prof. UJK, ks. dr hab. Marek Ławreszuk, prof. UwB, dr Izabela Rutkowska, mgr Izabela Skrobak, dr hab. Jolanta Sławek prof. UAM, dr Małgorzata Wideł-Ignaszczak, dr Urszula Wieczorek, dr hab. Katarzyna Zagórska, prof. UAM.
W pierwszym punkcie obrad zebrani jednogłośnie przyjęli protokół poprzedniego posiedzenia ZJR i Koła Współpracowników.
Następnie, w ramach komunikatów, przewodniczący poinformował o osiągnięciach członków ZJR i Koła Współpracowników: o uzyskaniu tytułu profesora przez panią prof. dr hab. Ewę Woźniak, o uzyskaniu stanowisk profesora uczelni przez panią dr hab. Renatę Bizior, pana dr. hab. Macieja Malinowskiego, panią dr hab. Agnieszkę Sieradzką-Mruk oraz panią dr hab. Izabelę Winiarską-Górską.
Kolejny komunikat dotyczył informacji o zmianach w RJP i o planach działania RJP. Informacje te przedstawiała pani prof. Danuta Krzyżyk, sekretarz RJP. Pani profesor przekazała informację, że nastąpiły zmiany w strukturze Rady: powołano Zespół ds. Reformy Ortografii, którego przewodniczącym został pan prof. Piotr Żmigrodzki; doszło także do zmiany przewodniczących w dwóch zespołach: w Zespole Ortograficzno-Onomastycznym, którego przewodniczącym został pan prof. Mariusz Rutkowski, pierwszą wiceprzewodniczącą pani mgr Teresa Kruszona, a drugą przewodniczącą pani prof. Danuta Krzyżyk, oraz w Zespole Dydaktycznym, którego przewodniczącą została pani prof. Danuta Krzyżyk, a wiceprzewodniczącą pani prof. Małgorzata Karwatowska. Pani profesor poinformowała, że RJP i jej zespoły zostały bardzo wysoko ocenione za działalność naukową, popularyzatorską i wydawniczą przez Zespół ds. Oceny RJP PAN, pod kierownictwem pana prof. Ryszarda Nycza. Sekretarz RJP przekazała także informację, że w lutym 2022 roku odbyła się debata z okazji Międzynarodowego Dnia Języka Ojczystego: „Prosty język”. Zmieniono nazwę tego wydarzenia na „Poznańska debata o języku im. prof. Tadeusza Zgółki” i tak też od tej pory będą nazywać się kolejne debaty. Pani Profesor poinformowała, że 22 października odbędzie się w Katowicach Ogólnopolskie Dyktando. Przyjęto zasadę, że wydarzenie to będzie odbywać się co dwa lata i będzie przeplatane innymi wydarzeniami organizowanymi przez RJP: plebiscytem Ambasador Polszczyzny i konkursem na popularyzatora polszczyzny (nagroda w tym konkursie będzie nosić imię pana prof. Walerego Pisarka). Pani sekretarz wskazała także, że RJP prowadziła kampanię edukacyjno-społeczną (na portalu Facebook) „Ty mówisz – ja czuję. Dobre słowo – lepszy świat”, a materiały z tej kampanii będą wydane w formie książkowej. W związku z wybuchem wojny w Ukrainie organizatorzy zdecydowali o przedłużeniu kampanii: na portalu FB zamieszczane są posty dotyczące języka wojny, etycznej polszczyzny, a także krótkie filmiki z udziałem językoznawców. XIII Forum Kultury Słowa zostało przesunięte na wiosnę 2023.
Następnie przewodniczący ZJR i Koła Współpracowników przekazał informację, że zespół szkół w Milejowie przygotowuje się do zmiany patrona. Dotychczas patronem był Simón Bolívar, a teraz ma nim zostać pan prof. Walery Pisarek, pochodzący z Jaszczowa i uczęszczający do szkoły średniej w Milejowie. Jedną z form przygotowania do tego wydarzenia jest organizacja dyktanda. Takie dyktanda odbywały się już także przed pandemią. Celem dyktand jest informowanie uczestników o pewnych aspektach życia i działalności profesora oraz sprawdzanie znajomości polskiej ortografii. Tegoroczne dyktando odbędzie się pod hasłem: „Profesor Walery Pisarek jako człowiek wolności”. Uczestnicy dyktanda to uczniowie szkoły podstawowej, szkoły średniej, a także dorośli. Nowe imię szkoła będzie nosić być może już w roku 2023.
W kolejnym punkcie posiedzenia przewodniczący przekazał informację o ustaleniach Zespołu Ortograficzno-Onomastycznego, dotyczącą polskich odpowiedników imion świętych i błogosławionych. Imiona świętych i błogosławionych sprzed XX wieku należy pozostawić w niezmienionej formie, zachowując ich często istniejące polskie odpowiedniki. Imiona z XX i XXI wieku raczej mają pozostawać w swojej oryginalnej formie. Jeśli chodzi o zapis: „święty + imię” – oba człony zapisujemy wielką literą, w przypadkach „święty + atrybut + imię”, np. „Święty Męczennik Szczepan”, to możliwa jest pisownia podwójna: wszystkie człony prócz imienia małymi literami lub wszystkie człony wielkimi literami. Odnośnie do zwierzchników Kościołów przyjmuje się zasadę, że jeśli jest to możliwe, powinno się szukać polskich odpowiedników ich imion. W krótkiej dyskusji przewodniczący podkreślił, że wskazania dotyczące poszukiwania polskich odpowiedników imion lub pozostawiania oryginalnych imion nie stanowią sztywnej reguły, ale mają charakter sugestii, ze względu na obserwowaną tendencję działania w tym zakresie.
Następnie pani dr hab. Małgorzata Rybka, prof. UAM przekazała informację o konferencji „Język religijny dawniej i dziś” w Poznaniu, która odbędzie się 23–24 września 2022. Z racji tego, że będzie to już konferencja 10., a więc jubileuszowa, nie ma ona dodatkowego tematu, związanego z jakąś rocznicą lub wydarzeniem, jak to było dotychczas praktykowane. Pani profesor poddała pod dyskusję kwestię powstania ewentualnego czasopisma, na łamach którego ukazywałyby się materiały pochodzące z konferencji „Język religijny dawniej i dziś”. Dyskusja dotycząca tego tematu przerodziła się w dyskusję o planach działalności ZJR i Koła Współpracowników. Przewodniczący zwrócił uwagę na dające się zaobserwować zmniejszenie zainteresowania badaniami języka religijnego, co przejawia się w mniejszej frekwencji na konferencjach dotyczących szczegółowych zagadnień, organizowanych przez ZJR. Pani prof. Przybylska wskazała na istnienie czasopisma „Język – Szkoła – Religia”, które pasuje profilem do działalności ZJR, i zasugerowała nawiązanie współpracy z tym czasopismem. Poruszano problem trudności związanym ze startem nowego czasopisma ze względu m.in. na początkowy brak punktacji. Pani prof. Przybylska wskazała, że zmniejszenie zainteresowania związane jest z przeminięciem mody na język religijny, częściowym wyczerpaniem pól badawczych i zaproponowała, aby badania te bardziej ukierunkować na badania dyskursu religijnego w różnych aspektach komunikacyjnych. Wskazała także na wartość interdyscyplinarnego podejścia do badań nad dyskursem religijnym. Pani profesor Ewa Woźniak poparła ten głos, także jeśli chodzi o współpracę z już istniejącymi czasopismami. Ks. prof. Sławiński zwrócił uwagę na to, że reforma zmierza do tego, aby zmniejszyła się liczba czasopism, a także publikacji. Wskazał, że należałoby włączać się w pracę w redakcjach już istniejących czasopism i oddziaływać na kierunek ich działalności. Pani profesor Sieradzka-Mruk zwróciła uwagę na bardzo dużą wartość dotychczasowej serii wydawniczej „Teolingwistyka” i zasugerowała, że może warto byłoby połączyć ją z ideą czasopisma.
W punkcie poświęconym sprawom wydawniczym przewodniczący wskazał, że wkrótce ukaże się 18. tom z serii „Teolingwistyka”: „Pieśń i piosenka religijna w ujęciu lingwistycznym, teologicznym i artystycznym” (pod red. M. Jankosz i W. Przyczyny), w planach są już także dwie kolejne pozycje, a nad dalszymi losami serii należy się zastanowić.
W części posiedzenia przeznaczonej na relacje z działalności związanej z ZJR głos zabrał ks. prof. Marek Ławreszuk, który przedstawił realizowany projekt „Słownika polskiej terminologii Prawosławnej”. Ks. profesor przypomniał, że projekt jest realizowany od 2017 roku w ramach NPRH i jest już na ukończeniu, a jego efektem będzie słownik w wersji papierowej i elektronicznej. Będzie on zawierał ostatecznie ponad 4 tysiące terminów, a jego prezentacja odbędzie się we wrześniu 2022 roku. Przewodniczący ZJR przypomniał, że w pracę nad słownikiem były zaangażowane 4 osoby z ZJR: ks. prof. Marek Ławreszuk, pani prof. Katarzyna Czarnecka, pan dr Michał Machura oraz on sam.
Następnie głos zabrała pani doktor Małgorzata Wideł-Ignaszczak informując, że 24–25 czerwca odbędzie się międzynarodowa konferencja „Język-Media-Religia”, organizowana przez Wydział Nauk Humanistycznych i Wydział Nauk Teologicznych KUL. Celem konferencji jest ukazanie zmian życia religijnego mieszkańców Europy Środkowo-Wschodniej w kontekście zmian w komunikacji i mediach, jakie dokonały się na przełomie XX i XXI wieku. Konferencja objęta jest patronatem Komisji Języka Religijnego przy Międzynarodowym Komitecie Slawistów. Owocem konferencji będzie recenzowana monografia, która ukaże się w serii „Teolingwistyka”, a publikacja będzie finansowana z środków programu Regionalna Inicjatywa Doskonałości Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego.
Pani profesor Ewa Woźniak poinformowała o planowanej konferencji „Biblia po polsku”, która odbędzie się w Łodzi 8–9 grudnia 2022 roku.
Następnie pani prof. Renata Przybylska przedstawiła referat „Słownictwo religijne w Wielkim Słowniku Języka Polskiego PAN (wsjp.pl)”. Na wstępie przybliżyła sam Wielki Słownik Języka Polskiego, wskazując m.in., że jest to pierwszy słownik opracowywany od podstaw jako słownik wyłącznie elektroniczny i obecnie udostępnia ponad 48 tysięcy haseł (a ponad 90 tysięcy podhaseł). Pani profesor przypomniała także, że w poprzednim słowniku, który można określić mianem wielkiego, czyli w słowniku pod red. Witolda Doroszewskiego, ze względu na czas jego powstania oraz przyczyny ideologiczne słownictwo religijne jest bardzo nielicznie reprezentowane, co było zresztą krytykowane (m.in. przez panią profesor Sobczykową). W WSJP, w którym przyjęto klasyfikację tematyczną, w polu „Religia – kościół” znajduje się 2307 haseł, co stanowi 5 procent całości słownictwa w tym słowniku. Słownictwo to zostało podzielone na cztery podpola: „Wyznania, zasady i prawdy wiary”, „Sakramenty i obrzędy religijne”, „Osoby związane z religią i kościołem”, „Miejsca i instytucje związane z religią i kościołem”. Pani profesor przedstawiła następnie charakterystykę pojęciową tego słownictwa, zwracając szczególną uwagę na słownictwo nowsze (powstałe nie wcześniej niż w 2 połowie XX wieku) lub nieodnotowywane w dawniejszych słownikach. Wskazała, że słownictwo to jest wyraźnie chrystianocentryczne, najczęściej związane z katolicyzmem, ale odnotowano też niemało słów odnoszących do innych wyznań i religii, np. prawosławia, judaizmu, islamu, buddyzmu czy hinduizmu. Pani prof. zwróciła uwagę na to, że nowa leksyka religijna rozwija się zgodnie z ogólnymi tendencjami do pomnażania słownictwa języka polskiego, na przykład silna jest tendencja do tworzenia feminatywów. Nowe słownictwo religijne wykorzystuje modne współcześnie techniki tworzenia słów, czego przykładami są „tacomat”, „ofiaromat” na wzór „bankomat”, „wpłatomat” czy podobnie „churching” na wzór np. „clubbing”. Prelegentka zwróciła uwagę na charakterystykę tego słownictwa pod względem kwalifikacji stylistycznej: najwięcej jest słów oznaczonych jako książkowe, znacznie mniej słów potocznych, tylko nieliczne urzędowe. Są też odnotowane słowa z języka dziecięcego, np. „Bozia”, „paciorek”. Bardzo nieliczne jest słownictwo ekspresywnie nacechowane: pejoratywne, pogardliwe czy żartobliwe, co jest przejawem silnego tabu religijnego. Duża liczba słów została zakwalifikowana jako słownictwo specjalistyczne (np. „dogmat”, „dyspensa”). Można więc powiedzieć, że słownictwo religijne w dużej części to słownictwo trudne, wyszukane, erudycyjne, prawdopodobnie nieznane wielu przeciętnym użytkownikom polszczyzny. Jeśli chodzi o genezę słownictwa, którą także podaje WSJP, to bardzo dużą grupę stanowią latynizmy, jest też wiele internacjonalizmów, co pokazuje, że leksyka religijna jest w pewnym stopniu międzynarodowa. WSJP odnotowuje także liczne frazeologizmy o charakterze religijnym. W podsumowaniu referatu pani profesor Renata Przybylska wskazała, że ogólny przegląd omawianego pola semantycznego przemawia na korzyść WSJP – zarówno ze względu na wielość słów, jak i poprawność opracowania haseł.
Dyskusja wykazała bardzo duże zainteresowanie przedstawionym referatem. Poruszono w niej m.in. następujące kwestie: jakie są źródła, na których bazuje słownik, jeśli chodzi o dobór słownictwa do opracowania?; czy w WSJP pojawiają się terminy ściśle związane z liturgią przedsoborową i czy są one kwalifikowane np. jako dawne?; czy odnotowane zostały jakieś pozytywne ekspresywizmy, np. związane z kultem maryjnym, typu matuchna, mateńka? Dyskutowano także o nacechowaniu słowa „pop” oraz stosowności używania słów dziecięcych, typu „Bozia”.
Nie było wolnych wniosków. Spotkanie zakończyło krótkie podsumowanie przewodniczącego i życzenia związane ze zbliżającym się okresem wakacyjnych urlopów.
Protokołowała dr Beata Drabik