II Forum Kultury Słowa
Przez trzy dni – od piątku 26 do niedzieli 28 września 1997 r. – toczyły się w Instytucie Polonijnym Uniwersytetu Jagiellońskiego w krakowskich Przegorzałach obrady II Forum Kultury Słowa. Poświęcone edukacji językowej Polaków zgromadziło ponad stu uczestników, wśród których kilkunastoosobową grupę tworzyli wykładowcy i lektorzy języka polskiego za granicą (z Bratysławy, Bukaresztu, Glasgow, Kaliningradu, Kijowa, Minneapolis, Mińska, Moguncji, Moskwy, Ostrawy, Pragi, Tokio i Wilna). Organizatorami Forum była Polska Akademia Nauk, Ministerstwo Kultury i Sztuki oraz Ministerstwo Edukacji Narodowej. W otwarciu Forum i częściowo w jego obradach brali udział także przedstawiciele władz państwowych i samorządowych: minister kultury i sztuki, wiceminister edukacji narodowej, wiceprzewodniczący Komitetu Integracji Europejskiej, sekretarz Wydziału I PAN, prezydent m. Krakowa oraz prorektor Uniwersytetu Jagiellońskiego.
Najpilniejsi uczestnicy obrad plenarnych mogli wysłuchać szesnastu referatów i blisko stu innych wystąpień i głosów w dyskusji. Naturalnym przedłużeniem obrad plenarnych były przeciągające się do późna w noc wieczorne rozmowy w trzech zespołach problemowych: o współczesnej poezji i wrażliwości językowej Polaków, o słownikach w edukacji językowej i o edukacji językowej w reformie szkolnej.
Podobnie jak przed dwoma laty we Wrocławiu, tak i w Przegorzałach tradycyjna problematyka kulturalnojęzykowa rozszerzona została o jej kontekst społeczno-polityczny z uwzględnieniem stosunków międzynarodowych (zwłaszcza integracji europejskiej), o aspekty zrozumiałości i rozumienia wypowiedzi, a także wątki etyczne i religijne.
Zwracano uwagę, że wskutek ograniczonego alfabetyzmu funkcjonalnego Polaków powinny być podejmowane starania o wyrabianie i doskonalenie umiejętności radzenia sobie z tekstami użytkowymi, ale także o doskonalenie umiejętności tworzenia tekstów zrozumiałych, a ponadto prawdziwych i ciekawych. Zmniejszenie dystansu dzielącego Polskę od najbardziej rozwiniętych krajów jest jednym z najpilniejszych zadań w związku z przyszłą integracją Polski z Unią Europejską; w związku z tą integracją można się już dziś zastanawiać nad tym, jak będziemy się bronić przed „brukselskim polskim” odpowiednikiem „brukselskiego angielskiego”.
W trakcie dyskusji nad programem działania Rady Języka Polskiego z aprobującym zainteresowaniem uczestników Forum spotkał się projekt opracowania orędzia o stanie polszczyzny; ujawniła się też zgodność opinii co do słuszności zasady uwzględniania wariantów w słownikach ortoepicznych oraz różnice zdań co do celowości większych reform w naszej ortografii.
Główny wątek II Forum Kultury Słowa – edukacja językowa w szkole – rozpoczął się od omówienia roli wartości w procesie kształcenia i wychowywania dzieci i młodzieży. Tak w referacie wprowadzającym tę problematykę, jak w dyskusji po nim dominował pogląd, że podstawą edukacji (także językowej) jest określony system wartości, który powinien być wpajany możliwie zgodnie przez dom rodzinny i szkołę. Za niepokojące uznano upowszechnianie się dominacji postaw egocentrycznych nad alo- i socjocentrycznymi, której wyrazistym przejawem jest cofanie się wartości „udanego życia rodzinnego” przed „osobistym sukcesem”. Najskuteczniejszym środkiem edukacji, tak aksjologicznej, jak i językowej są rozmowy w rodzinie i w szkole, a zwłaszcza rozmowy o wartościach. W diagnozie i poprawie obecnego stanu może się okazać bardzo użyteczną lingwistyka edukacyjna.
W referatach i dyskusjach poświęconych edukacji językowej w szkole, najwięcej miejsca, zainteresowania i emocji zajęły sprawy reformy oświaty, a wśród nich nowych podstaw programowych, nowych programów i nowych podręczników. Ujawniły się w tej dziedzinie różne stanowiska i opinie. Dotąd bowiem brakowało twórczym nauczycielom wolności wyboru programów i podręczników, ale jak się okazuje, taka sytuacja większości nauczycieli odpowiadała. Nikt ich nie uczył układania programów. Z nowych programów nauczania, omawianych w referatach, z dobrą opinią spotkał się program edukacji językowej oparty na modelu procesu komunikacyjnego.
Osobną sesję poświęcono edukacji językowej tych, którzy wywierają największy (po rodzicach) wpływ na to, jak Polacy (zwłaszcza młodzi) mówią i piszą po polsku, a więc nauczycieli. Ponadto z wielkim zainteresowaniem wysłuchany został referat o edukacji językowej księży – kaznodziejów i katechetów. Z trzech referatów poświęconych językowi prawa narzuca się konkluzja, że konieczne jest doskonalenie zarówno edukacji językowej prawników, jak i edukacji prawnej społeczeństwa.
Trzeciego dnia konferencji uczestnicy Forum wysłuchali jeszcze trzech referatów, dzięki którym poznali rozmaitość działań MKiS na rzecz promocji kultury polskiej, a pośrednio i języka polskiego za granicą oraz stan i perspektywy edukacji językowej na Zachodzie i Wschodzie.
Uczestnicy II Forum Kultury Słowa zobowiązali jego organizatorów do przekazania różnym adresatom następujących wniosków zanotowanych przez Komisję Wnioskową:
1. Wydziałowi I PAN, Ministerstwu Kultury i Sztuki i Ministerstwu Edukacji Narodowej – podziękowania za organizację tegorocznego Forum i prośby o zorganizowanie w roku 1999 III Forum Kultury Słowa, poświęconego językowi w mediach masowych.
2. Ministerstwu Edukacji Narodowej – wniosku o wprowadzeniu przedmiotu „Kultura języka” w placówkach kształcenia nauczycieli przedmiotów niepolonistycznych.
3. Ministerstwu Edukacji Narodowej – wniosku o wprowadzenie do programu przedmiotu „Nauka o społeczeństwie” zagadnienia swoistości języka prawnego (tzn. np. języka przepisów prawnych).
4. Ministerstwu Edukacji Narodowej – wniosku o wprowadzenie zasady konkursowości wobec wielu akceptowanych przez MEN programów szkolnych.
5. Ministerstwu Edukacji Narodowej – wniosku o uruchomienie mechanizmów regulujących pracę rzeczoznawców MEN, którzy opiniują podręczniki szkolne; mechanizmy te powinny służyć lepszej selekcji podręczników zatwierdzanych do użytku szkolnego.
6. Ministerstwu Edukacji Narodowej – opinii, że „podstawy programowe” jako najważniejszy dokument programujący treści nauczania powinien być redagowany tak, aby sprzyjał generowaniu programów dobrych oraz pozwalał eliminować programy złe. Warunkiem tego jest odpowiednie wyważenie stopnia ogólności i uszczegółowienia zapisów. Warunku tego nie spełnia podstawa programowa tzw. edukacji polonistycznej wprowadzona zarządzeniem Ministra Edukacji Narodowej z dn. 15 maja 1997 r. z powodu jej nadmiernej ogólnikowości.
7. Radzie Głównej Szkolnictwa Wyższego – wniosku o zalecenie wprowadzenia przedmiotu „Kultura języka” – choćby jako fakultatywnego – do programu studiów prawa.
8. Senatowi Rzeczypospolitej Polskiej – wniosku o powołanie do życia „zespołu ds. nauczania języka polskiego za granicą”, który by się zajął m.in. doskonaleniem programów tego przedmiotu, uwzględniającym z jednej strony pożądane systemy wartości, z drugiej zaś swoiste potrzeby lokalne. Taka komisja powinna także dbać o zapewnienie wszelkim placówkom nauczania języka polskiego za granicą pomocy naukowych, niezbędnych i możliwie aktualnych (tzn. rejestrujących zmiany zachodzące m.in. w słownictwie i frazeologii).