Agnieszka Sieradzka-Mruk
Uniwersytet Jagielloński
Sprawozdanie z konferencji naukowej
„Pieśń i piosenka religijna w ujęciu lingwistycznym, teologicznym i artystycznym”
W dniach 24–26 września 2019 r. w Wambierzycach (Kotlina Kłodzka) odbyła się kolejna interdyscyplinarna konferencja Zespołu Języka Religijnego Rady Języka Polskiego przy Prezydium PAN, dziewiąta z cyklu poświęconego różnym odmianom polszczyzny religijnej. Oprócz Zespołu Języka Religijnego organizatorami byli Instytut Liturgiczny Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II oraz Zakład Gramatyki Współczesnego Języka Polskiego i Onomastyki Instytutu Filologii Polskiej Uniwersytetu Adama Mickiewicza.
W obradach wzięli udział badacze z wielu ośrodków polskich: Warszawy, Krakowa, Lublina, Poznania, Gdańska, Częstochowy, Opola i in., wśród nich byli m.in. językoznawcy poloniści, teolodzy, w tym liturgiści i katechetyk, muzykolodzy, literaturoznawcy, neofilologowie i filologowie klasyczni, religioznawca oraz przedstawiciele nauk o kulturze.
Obrady rozpoczął referat ks. Roberta Tyrały (UPJPII, Kraków) Nie „oprawa”, lecz integralna część uroczystej liturgii. Rodzaje muzyki w ars celebrandi w Kościele katolickim. Wystąpienie nakreśliło teoretyczne i normatywne podstawy dalszych rozważań z punktu widzenia katolickiego liturgisty.
Przedmiotem kolejnych wystąpień były rozmaite gatunki i odmiany gatunkowe muzyki religijnej, np. psalmy, średniowieczne hymny, pieśni wielkanocne, maryjne, pieśni i piosenki o Duchu Świętym, pieśni pogrzebowe, pielgrzymkowe oraz piosenki religijne dla dzieci.
Niektóre językoznawcze referaty koncentrowały się wokół zagadnień stylistycznych oraz obrazu świata. Należy tu wymienić wystąpienia Jolanty Szarlej (ATH, Bielsko-Biała) Semickie wzorce piękna w Biblii. O zasadzie binarności w interpretacji psalmów, Małgorzaty Nowak-Barcińskiej (KUL, Lublin) Współczesne pieśni i piosenki do Ducha Świętego i o Duchu Świętym. Aspekt językowo-stylistyczny, a także Katarzyny Czarneckiej (UAM, Poznań) Językowa kreacja postaci św. Jana Bosko w przeznaczonych do śpiewania tekstach rodziny salezjańskiej. Referat Bożeny Matuszczyk-Podgórskiej (UG, Gdańsk) Kilka uwag na temat teologicznych i quasi-teologicznych treści pieśni religijnych okresu Wielkanocy oprócz problemów teologicznych omawiał także zagadnienia stylistyczne związane z poetyką paradoksu.
Kwestie teologiczne pojawiły się m.in. w wystąpieniu Kaliny Wojciechowskiej (ChAT, Warszawa) Wykład teologii reformacyjnej w hymnie „Z głębokiej nędzy” Marcina Lutra z 1524 r. (ŚE 438), oraz ks. Wiesława Przyczyny (UPJPII, Kraków) i Anety Załazińskiej (UJ, Kraków) Obraz Maryi w wybranych pieśniach, w sztuce i w Dzienniczku św. Faustyny Kowalskiej.
Jak widać zatem, obiektem zainteresowania były zarówno teksty katolickie, jak i protestanckie. Śpiewniki protestanckie w ujęciu historycznym były też przedmiotem językoznawczego studium Izabeli Winiarskiej-Górskiej (UW, Warszawa) Modernizacja językowa pieśni w dawnych śpiewnikach jako przyczynek do rozważań o staropolskiej świadomości językowej, a także religioznawczego opracowania Zbigniewa Paska (AGH, Kraków) „Spirytystyczny” śpiewnik wydawnictwa Hejnał jako przykład chrześcijańskiego ezoteryzmu międzywojennej Polski.
Zagadnień historycznych dotyczyło też literaturoznawcze opracowanie Agnieszki Czajkowskiej (UJD, Częstochowa) Poezja XIX wieku w pieśniach kościelnych, w którym autorka wskazała jako źródła śpiewanych do dziś pieśni utwory m.in. F. Karpińskiego, T. Lenartowicza, A. Felińskiego, K. Brodzińskiego czy K. Ujejskiego.
Referentów interesowała również problematyka przekładu i adaptacji pieśni w różnych językach. Tych zagadnień dotyczyło studium Katarzyny Janus (UJD, Częstochowa) Łacińskie średniowieczne hymny i ich polskie przekłady w liturgii. Poezja w służbie dogmatyki oraz opracowanie Piotra Dygusia (UJ, Kraków) Polskie tradycyjne kolędy w szwedzkich adaptacjach – analiza porównawcza.
Ten ostatni referat i dwa inne wystąpienia poruszały temat funkcjonowania muzyki religijnej w innych niż polski obszarach językowo kulturowych, jak szwedzki, hiszpański czy białoruski. Specyficzną hiszpańską odmianę pieśni procesyjnej przedstawił referat Małgorzaty Haładewicz-Grzelak (PO, Opole) i Ventury Salazara-Garcíi (Uniwersytet Jaén, Hiszpania) Wewnątrztekstowa i pozatekstowa przestrzenność andaluzyjskiej saety, natomiast współczesne białoruskie śpiewniki zostały omówione w wystąpieniu Tatsiany Ivashkevich (KUL, Lublin) Źródła śpiewów liturgicznych w języku białoruskim (1992–2007).
Trzy referaty, muzykologiczny, katechetyczny i językoznawczy, dotyczyły piosenek religijnych dla dzieci: Agaty Trytek (KUL, Lublin) Kulturotwórcza rola pieśni i piosenek religijnych oraz ich wpływ na młode pokolenie, Anety Rayzacher-Majewskiej (UKSW, Warszawa) Katechetyczne zastosowanie pieśni i piosenek religijnych w edukacji domowej dzieci oraz Małgorzaty Rybki (UAM, Poznań) i Marty Wrześniewskiej-Pietrzak (UAM, Poznań) Ikoniczność, symboliczność czy tylko zabawa? – o relacjach między znaczeniami słów a elementami niewerbalnymi w piosenkach religijnych dla dzieci. Ten ostatni referat omówił rolę gestów wykonywanych w czasie śpiewania.
Badacze zajęli się też pieśniami i piosenkami używanymi w specyficznych sytuacjach religijnych, jak pogrzeb czy pielgrzymka. Referat Anny Mlekodaj (PPWSZ, Nowy Targ) Pieśni żałobne w tradycyjnej obrzędowości pogrzebowej na polskim Podtatrzu przedstawił zmiany w obyczajach pogrzebowych w ujęciu folklorystycznym. Z kolei Barbara Śnieżek (PAN, Warszawa) w wystąpieniu Pojęcie pieśni pielgrzymkowej – refleksje etnomuzykologa podała różne definicje i zarysowała klasyfikację tego rodzaju utworów.
Ważne dla referentów okazały się też szczególne okoliczności użycia lub specyficzne wykonania pieśni. Barbara Forysiewicz (UG, Gdańsk) w kulturoznawczym studium „Artysta jest bliżej Boga”. Bożena Porzyńska i jej interpretacja wokalna pieśni religijnych przedstawiła sylwetkę znanej śpiewaczki operowej, w aspekcie jej zainteresowania muzyką religijną. Z kolei Magdalena Jankosz (UPJPII, Kraków) w referacie Pieśni i piosenki religijne w publicznych wystąpieniach Jana Pawła II podczas I pielgrzymki do Polski przedstawiła sytuacje komunikacyjne i funkcje pieśni, intonowanych mniej lub bardziej spontanicznie przez papieża lub kogoś ze zgromadzonych wiernych.
Należy zauważyć, że autorzy referatów stosowali różne metodologie, niektórzy łączyli dwa podejścia, np. teologiczne z lingwistycznym lub muzykologicznym.
W trakcie dyskusji podejmowano m.in. problematykę stosowności i przydatności pieśni w liturgii i poza nią, zmian kulturowych, pojawiających się niekiedy nadużyć natury teologicznej, wskazywano także rozmaite nietypowe zjawiska językowe i pozajęzykowe, omawiano też funkcjonowanie muzyki religijnej w różnych społecznościach.
Konferencji, jak wszystkim poprzednim, towarzyszyły przedsięwzięcia kulturalne: wycieczka do Świdnicy połączona ze zwiedzaniem ewangelickiego Kościoła Pokoju (jednej z największych drewnianych świątyń na świecie) oraz wieczór poetycki o. Eligiusza Dymowskiego OFM, prowadzony przez prof. Marka Karwalę. Oprawę muzyczną wieczoru zapewnił chór parafialny Cantus. Uczestnicy mieli też możliwość zwiedzenia z przewodnikiem wambierzyckiego sanktuarium, obejrzenia iluminacji bazyliki, a także spacerów po kalwaryjskich dróżkach, czemu sprzyjała piękna (przeważnie) jesienna pogoda.