Sprawozdanie z konferencji
Europejskiej Federacji Narodowych Instytucji na rzecz Języka
Sevres, 7-9 listopada 2004 r.
Europejskiej Federacji Narodowych Instytucji na rzecz Języka
Sevres, 7-9 listopada 2004 r.
Europejska Federacja Narodowych Instytucji na rzecz Języka (European Federation of National Institutions for Language, czyli EFNIL) powstała w październiku 2003 r. w Sztokholmie jako zrzeszenie takich ciał z ówczesnych krajów członkowskich Unii Europejskiej. Zgodnie z przyjętą wówczas zasadą każdy z nich może być reprezentowany przez nie więcej niż dwie instytucje.
Na konferencji w Sevres reprezentowane były różne instytucje z 22 krajów. Najliczniejszą grupę stanowiły instytucje typu nasza Rada Języka Polskiego (11 krajów), niemal równie liczna (10 krajów) była grupa instytucji typu nasz Instytut Języka Polskiego PAN, na dwie następne grupy składały się instytucje typu nasza Polska Akademia Nauk (3 kraje) oraz typu nasze Ministerstwo Kultury (2 kraje). Instytucji w tym zestawieniu jest więcej niż krajów, ponieważ niektóre kraje były reprezentowane przez dwie instytucje, np. przez Radę Języka i przez Instytut Języka1.
Federacja popiera zróżnicowanie językowe Europy ze szczególnym uwzględnieniem języków narodowych, dominujących w poszczególnych krajach UE, uznając, że w ich rozwoju główną rolę odgrywają oświata, media i dyskurs publiczny wokół najważniejszych problemów społecznych. Zgodnie ze statutem, szumnie zwanym konstytucją, EFNIL ma:
− promować wielojęzykowość Europy jako warunek zachowania i rozwoju jej kultury oraz wzmocnienia poczucia europejskiej tożsamości,
− wspierać europejskie języki narodowe, ponieważ one zapewniają językową komunikację w poszczególnych krajach członkowskich,
− popierać europejskie instytucje lingwistyczne jako ośrodki doskonalenia analizy i opisu języka, a także jako ciała doradcze dla organów państwowych w sprawach polityki językowej,
− ułatwiać wymianę informacji i podejmowanie wspólnych europejskich przedsięwzięć badawczych przez instytucje należące do Federacji oraz
− zachęcać wszystkie kraje UE do nauczania ich języków narodowych w szkołach wszystkich stopni w celu doskonalenia kompetencji językowej obywateli w mowie i w piśmie, będącej warunkiem ich pełnego uczestnictwa w życiu społecznym, ale też do nauczania języków obcych od możliwie wczesnego wieku, a także do umożliwienia osobom, dla których język kraju zamieszkania nie jest językiem ojczystym, nauki obu języków. EFNIL popiera bowiem zarówno „multilingualizm” Europy, jak i „pluringwalizm” Europejczyków.
EFNIL jest niezależną organizacją, która się stara osiągnąć swe cele statutowe przez współpracę z najważniejszymi instytucjami językowymi w krajach UE. Obecnie jej działalnością kieruje wybrany w ubiegłym roku w Sztokholmie na 3 lata sześcioosobowy Komitet Wykonawczy, który się ukonstytuował w składzie: Gerhard Stickel2 (Niemcy) − przewodniczący, Abraham Bengio3 (Francja) − wiceprzewodniczący, Johan van Hoorde4 (Holandia) − sekretarz generalny oraz Pietro Beltrami5 (Włochy), Olle Josephson6 (Szwecja) i John Simpson7 (Wielka Brytania) − członkowie.
Tegoroczna − zorganizowana w Sevres pod Paryżem − konferencja Federacji była drugą po założycielskiej sztokholmskiej. Miała ona swój program zapoznawczy, tematyczno-problemowy i administracyjny. Ten ostatni stanowił wprawdzie wydzieloną sesję całego spotkania jako statutowe Zgromadzenie Ogólne EFNIL, ale faktycznie wraz z pierwszą, zapoznawczą sesją współtworzył organizacyjną część konferencji.
Na konferencję w Sevres oprócz przedstawicieli należących do EFNIL instytucji językowych ze „starych” państw członkowskich UE (Austrii, Belgii, Danii, Finlandii, Francji, Hiszpanii, Holandii, Niemiec, Szwecji, Wielkiej Brytanii i Włoch) zaproszono jako obserwatorów przedstawicieli instytucji językowych z nowych państw członkowskich Unii (Czech, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Słowacji, Słowenii i Węgier) oraz z krajów zachodnioeuropejskich niebędących członkami UE (Islandii i Norwegii). Ponadto w konferencji uczestniczyli zaproszeni referenci i paneliści oraz kilkuosobowa grupa pracowników francuskich ministerstw: Spraw Zagranicznych oraz Kultury i Komunikacji.
Pierwszą zapoznawczą sesję wypełniły prezentacje sytuacji językowych w nowych krajach członkowskich UE oraz w Islandii i w Norwegii. Na każdy kraj przewidziano zaledwie 10 minut, więc z konieczności była to prezentacja dość lakoniczna. Sprowadzała się zwykle do odpowiedzi na dostarczone wcześniej pytania o języki mniejszościowe i regionalne, o status prawny języka oficjalnego, o badania tego języka i zachodzących w nim zmian pod wpływem kontaktu z innymi językami, o instytucje odpowiedzialne za edukację językową obywateli, a wreszcie o samą politykę językową. Wśród dziewięciu nowych krajów członkowskich UE − jak wynika z informacji składanych przez ich przedstawicieli − znajdują się zarówno kraje z wyraźnie panującym jednym językiem narodowym, jak Polska i Węgry (z wyjątkiem Budapesztu), jak i kraje z dużym udziałem mniejszości narodowych, jak Estonia i Łotwa (ponad 40% obywateli, dla których język oficjalny kraju zamieszkania nie jest językiem ojczystym). Polityka językowa we wszystkich tych dziewięciu krajach ma na celu ochronę i promocję języka narodowego, ale w jednych za główne narzędzie tej polityki uważane są odpowiednie przepisy prawne (ustawy o języku oficjalnym lub państwowym mają oprócz Polski Estonia, Litwa, Łotwa, Słowacja i Słowenia), w innych − badania nad językiem, a zwłaszcza budowa wielkich korpusów tekstowych jako skarbców słownictwa i reguł gramatyczno-pragmatycznych (Czechy i Węgry).
Problemowa część obrad w Sevres poświęcona była niektórym aspektom europejskiej współpracy w dziedzinie terminologii i tłumaczenia. Także i w tej części wszystkie wystąpienia (poza dyskusją) miały głównie charakter informacyjnych prezentacji kilku ponadnarodowych przedsięwzięć. I tak Anna-Lena Bucher (Szwecja) przedstawiła międzynarodowy system ustalania terminologii NDTERM służący krajom skandynawskim, Maria Teresa Cabré (Hiszpania) omówiła analogiczny system REALITER tworzony z myślą o krajach romańskich (łącznie z Rumunią), Dieter Rummel (Luksemburg) opisał funkcjonowanie IATE, czyli terminologicznej bazy danych IATE Unii Europejskiej, a Benedicte Madinier (Francja) opowiedziała o trudnej drodze ustalania znaczeń i formy francuskich terminów urzędowych. To ostatnie wystąpienie wydało się najbardziej interesujące ze wszystkich głosów w Sevres w sprawach terminologii.
Europejskiej współpracy w dziedzinie tłumaczeń poświęcona została dyskusja panelowa oraz prezentacja Catii Cucchiarini (Holandia) − przedstawicielki holendersko-belgijskiej NTU (Nederlandse Taalunie) programu HLT (Human Language Technology) w zakresie przekładu automatycznego. Program ten pozwala (we współpracy z informatyczną firmą SYSTRAN) skutecznie przyspieszać przekłady z języka holenderskiego na angielski i francuski. W przekładach automatycznych twórcy systemu widzą raczej wielkie udogodnienie w pracy żywego tłumacza wszelakich tekstów niż możliwość zastąpienia go jakimkolwiek urządzeniem maszynowym. A ciągłe doskonalenie automatycznych tłumaczeń jest wielką szansą dla małych języków, gdyż niwelują bariery między nimi a resztą świata. Z tego względu popieranie i finansowanie prac w tej dziedzinie powinno się stać jednym z najważniejszych elementów polityki językowej zwłaszcza w mniejszych krajach. Jest to istotne także z tego względu, że dobre programy tłumaczeń mogą chronić języki narodowe przed „utratą dziedzin” i hamować „emigrację językową”, tzn. rezygnację z posługiwania się językiem ojczystym w jakiejś dziedzinie8. W panelowej wymianie opinii raz po raz wszakże podkreślano, że przynajmniej dotychczas najdoskonalszy przekład automatyczny nie może zastąpić kompetentnego tłumacza.
W dyskusji powoływano się na sondaże opinii w Europie, które dowodzą, że Europejczycy wolą korzystać z Internetu i wypełniać deklaracje podatkowe w swoim języku ojczystym.
Najważniejszym punktem porządku dziennego Zgromadzenia Ogólnego EFNIL były z oczywistych względów nie rytualne sprawozdania z działalności merytorycznej i finansowej Komitetu Wykonawczego za ostatnie 12 miesięcy, które upłynęły od poprzedniego, założycielskiego Zgromadzenia, nie merytoryczne i finansowe plany na rok następny, a nawet nie wybory nowego wiceprzewodniczącego Federacji na miejsce wybranego w Sztokholmie Abrahama Bengia (został nim następca Bengia na stanowisku szefa Delegatury Generalnej do spraw Języka Francuskiego i Języków Francji − Xavier North), ale deklaracje przedstawicieli instytucji z nowych krajów członkowskich UE co do ich stanowiska wobec perspektyw członkostwa w EFNIL-u. Tym razem poza kolejnością alfabetyczną pierwsi wywołani zostali do odpowiedzi w tej sprawie obserwatorzy polscy jako reprezentanci największego i najważniejszego z nowych krajów członkowskich UE. Zgodnie z wcześniejszą zapowiedzią złożoną poza obradami przewodniczącemu Federacji wyrazili przekonanie, że cele EFNIL-u są zgodne z polską polityką językową, że trudno sobie wyobrazić EFNIL bez Polski, a sama obecność przedstawicieli Rady Języka Polskiego na tych obradach oznacza jej zainteresowanie członkostwem w EFNIL-u. Jednakże składając tę deklarację, prosili, by nie traktować jej jako formalnego wniosku o członkostwo, gdyż nie są upoważnieni do złożenia w imieniu RJP zobowiązania do płacenia rocznej składki. Nie podjęli też przedstawionej im poza obradami sugestii zorganizowania przyszłorocznej konferencji EFNIL-u w Polsce. Natomiast obiecali, że po powrocie do kraju będą optować na forum Rady i w Polskiej Akademii Nauk na rzecz pełnego członkostwa Polski w Europejskiej Federacji Narodowych Instytucji na rzecz Języka.
Z podobnymi zastrzeżeniami deklarację chęci wstąpienia do EFNIL-u złożyli przedstawiciele Litwy i Łotwy, bez zastrzeżeń z wnioskiem o przyjęcie do Federacji wystąpili przedstawiciele Estonii, Norwegii, Słowenii, Słowacji i Węgier, a reprezentujący Węgierską Akademię Nauk prof. Tamas Varadi zadeklarował gotowość zorganizowania dorocznej konferencji EFNIL-u w 2005 r. w Budapeszcie, co zostało powitane oklaskami. Z nowych krajów członkowskich UE tylko przedstawiciele Czech uznali, że wysokość składki uniemożliwia im udział w EFNIL-u.
Po tych deklaracjach w drodze głosowania przyznano warunkowo (do czasu uregulowania składki członkowskiej) wszystkim (oprócz czeskich) narodowym instytucjom z nowych krajów UE reprezentowanym na konferencji w Sevres status członków stowarzyszonych. To znaczy, że przedstawiciele Rady Języka Polskiego przyjechali do Sevres jako obserwatorzy z jej ramienia, a wyjechali w charakterze przedstawicieli RJP jako instytucji należącej (choć na razie warunkowo) do EFNIL-u.
W dyskusji nad sprawozdaniem i planem Komitetu Wykonawczego wiele uwagi poświęcono publikacjom drukowanym i witrynom internetowym Federacji, wykazując, że zawierają one wiele informacji błędnych, zwłaszcza nieaktualnych. Dotyczy to także danych o statusie prawnym polszczyzny, które nie uwzględniają zmian w naszej Ustawie o języku polskim. Wszyscy uczestnicy konferencji w Sevres zobowiązani zostali do krytycznego przeglądu odnoszących się do ich krajów fragmentów witryn EFNIL-u oraz do przesłania niezbędnych sprostowań i uzupełnień na ręce sekretarza generalnego Federacji.
Postanowiono, że następna konferencja i następne posiedzenie Zgromadzenia Ogólnego EFNIL-u odbędzie się w listopadzie przyszłego roku w Budapeszcie (zgodnie z propozycją węgierską), a tematem konferencji będzie pozycja języka narodowego w szkołach wyższych i w publikacjach akademickich (zgodnie z wnioskiem delegacji fińskiej).
prof. dr hab. Krystyna Pisarkowa
prof. dr hab. Walery Pisarek
***
1 Dotyczy to Estonii, Łotwy i Litwy.
2 Wieloletni dyrektor Instytutu Języka Niemieckiego w Mannheimie.
3 Do niedawna dyrektor Delegatury Generalnej ds. Języka Francuskiego i Języków Francji.
4 Członek zarządu Holenderskiej Unii Językowej.
5 Profesor i członek Accademia della Crusca.
6 Przewodniczący Rady Języka Szwedzkiego.
7 Od 1993 r. redaktor naczelny Oxford English Dictionary
8 Warto przypomnieć, że ta sama francuska firma SYSTRAN bierze udział w polskim programie MATCHPAD, w ramach którego prowadzone są prace nad automatycznym przekładem polsko-francuskim i polsko-angielskim.
3 Do niedawna dyrektor Delegatury Generalnej ds. Języka Francuskiego i Języków Francji.
4 Członek zarządu Holenderskiej Unii Językowej.
5 Profesor i członek Accademia della Crusca.
6 Przewodniczący Rady Języka Szwedzkiego.
7 Od 1993 r. redaktor naczelny Oxford English Dictionary
8 Warto przypomnieć, że ta sama francuska firma SYSTRAN bierze udział w polskim programie MATCHPAD, w ramach którego prowadzone są prace nad automatycznym przekładem polsko-francuskim i polsko-angielskim.