W dniach 20–22 października 2011 roku w Rzeszowie odbyło się VIII Forum Kultury Słowa poświęcone kulturze zachowań językowych Polaków. Konferencję zorganizowała Rada Języka Polskiego przy współudziale Uniwersytetu Rzeszowskiego i Fundacji Języka Polskiego. Honorowy patronat nad Forum objął Marszałek Województwa Podkarpackiego dr Mirosław Karapyta.
Tradycyjnie już o wygłoszenie referatów i udział w dyskusjach poproszono zarówno językoznawców, jak i przedstawicieli innych dyscyplin (m.in. politologii, socjologii, psychologii społecznej, prawa, medycyny), zajmujących się komunikacją językową – łącznie ponad 100 osób z całej Polski. Powodzenie tego interdyscyplinarnego modelu spotkania było widoczne zwłaszcza w czasie ożywionych dyskusji. Idea forum, polegająca na przeznaczeniu aż czterdziestu minut na wymianę opinii po każdym dwudziestominutowym referacie, i tym razem sprawdziła się doskonale.
Pierwszego dnia konferencji w sesji przedpołudniowej zaproponowano analizę kultury zachowań językowych w ujęciu historycznym, politycznym i antropologicznym. Prof. Stanisław Dubisz w swoim wystąpieniu przypomniał słuchaczom „jak rozmawiał włodyka z żoną, pan z wójtem i plebanem, rodak z rodakiem, a Polak z Polakiem”. Prelegent szczegółowo przedstawił ewolucję dominant komunikacyjno-stylowych oraz kulturowych w polskiej komunikacji publicznej. Zastanawiał się nad czynnikami wpływającymi na intensywność, zmienność i różnorodność form zachowań językowych (monologu, dialogu, polilogu). Ponadto mówca w interesujący sposób, wykorzystując mnogość przykładów, przeanalizował formy adresatywne, za pomocą których Polacy zwracali się do siebie na przestrzeni wieków. Autor postawił tezę, że kultura zachowań językowych prezentuje się jako jeden z rezultatów przemian systemu językowego i społecznej komunikacji.
Kolejna referentka, prof. Anna Dąbrowska (wystąpienie pt. „– Kucharko, gdzieście? – Otom tu, Panno Dośko, co wasześ każesz? Czego cudzoziemcy mogli się dowiedzieć o polskiej etykiecie językowej w XVII i XVIII wieku”), przyjrzała się tytułowemu zagadnieniu Forum z perspektywy badacza dawnych podręczników do nauki języka polskiego dla obcokrajowców. Prelegentka wyraziła przekonanie, że autorzy tych książek dobrze znali polską etykietę językową oraz, co więcej, potrafili w jasny sposób przekazać jej zasady cudzoziemcom. Pilny uczeń mógł nauczyć się wszelakich form grzecznościowych (nie zatajano ich bogactwa i wariantywności) w różnych sytuacjach społecznych – oficjalnych i nieoficjalnych, symetrycznych i niesymetrycznych, trwałych i nietrwałych. Autorka zwróciła też uwagę na silny wpływ ówczesnego wzorca etykiety szlacheckiej na grzecznościowe zachowania mieszczan.
Ostatni w tej sesji referat wygłosiła prof. Małgorzata Marcjanik, która ukazała przełomy w grzeczności językowej na tle przełomów polityczno-ekonomicznych. Autorka przedstawiła zmiany obyczajowe po I i II wojnie światowej oraz po 1989 roku. Swoje wystąpienie wzbogaciła licznymi cytatami, głównie z poradników dobrego wychowania, regulujących zachowania grzecznościowe Polaków w obliczu nowych sytuacji. W zakończeniu wyraziła niepokój o ciągłość kulturową polskich obyczajów grzecznościowych, w których coraz rzadziej widoczne są nawiązania do tradycyjnych wzorców, a coraz wyraźniejsze stają się wpływy innych kultur (np. niemieckiej, amerykańskiej).
Na Forum nie mogło też zabraknąć referatów poruszających zagadnienie kultury zachowań językowych w komunikacji władzy ze społeczeństwem.
Pierwszy referat dotyczący tej tematyki przedstawił prof. Kazimierz Ożóg, który nadał swojemu tekstowi intrygujący tytuł „W co grają politycy? O rytuałach grzecznościowych w języku polityków”. Prelegent zaproponował swoje rozumienie języka polityki jako języka tekstów politycznych, które mają cel pragmatyczny związany ze sferą publiczną oraz zawierają określony kod leksykalny. Zwrócił też uwagę na swoistość politycznych rytuałów grzecznościowych, w których nieraz można znaleźć przykłady gier językowych (moje jest lepsze, gdyby nie ty, dopadłem cię), wyróżnionych przez E. Berne’a. Mówca zauważył, że istota napięcia między oficjalną grzecznością a jej modyfikacją czy łamaniem tkwi nie tylko w celach pragmatycznych, lecz także w potrzebie zachowania twarzy (termin E. Goffmana) przez polityków.
W kolejnym referacie dr Rafał Zimny i dr Przemysław Żukiewicz przedstawili analizę językowych typów przywództwa politycznego po 1989 roku, ujmując to zagadnienie z perspektywy etycznej. Odrzucili tożsamość pojęć przywództwo i władza. W odwołaniu do obecnej sytuacji na polskiej scenie politycznej omówili prototypowe relacje między politykiem/liderem a odbiorcami oraz style komunikowania się przywódców ze słuchaczami.
Ostatni referat tego dnia, autorstwa dr Agnieszki Choduń i prof. Macieja Zielińskiego, poruszał zagadnienie komunikacji władzy sądowniczej (sądów i trybunałów) z obywatelami. W wystąpieniu zwrócono uwagę na niesymetryczność relacji między uczestnikami tego typu aktu komunikacji, która przejawia się m.in. w obecności państwa na sali sądowej (np. w postaci godła państwowego czy elementów stroju sędziego), formuliczności wypowiedzi, zachowywaniu odpowiedniej tytulatury oraz posługiwaniu się terminologią prawną i prawniczą. Autorzy podkreślili wagę tej rytualizacji, która ma źródło nie tyle w normach zwyczajowych czy społecznych, ile w normach prawnych.
Drugiego dnia Forum przeważały referaty dotyczące kultury zachowań językowych w różnych środowiskach.
O komunikacji personelu medycznego z pacjentem mówił prof. Jan Doroszewski. W wystąpieniu zwrócił uwagę na aspekt zarówno językowy, jak i psychologiczny oraz etyczny. Starał się odpowiedzieć na pytanie o istotę dobrej komunikacji medycznej, porównując tradycyjny i nowoczesny model porozumiewania się lekarzy z pacjentami. Prelegent pokazał też zmiany, jakie zaszły w hierarchii celów obu tych grup (zwłaszcza lekarzy). Jego referat wzbudził wiele emocji, czego potwierdzeniem była żywa dyskusja, w trakcie której podkreślano rozbieżność między ideałem dobrej komunikacji a realiami polskiej służby zdrowia.
Z dużym zainteresowaniem spotkał się też referat prof. Elżbiety Umińskiej-Tytoń i dr Elżbiety Kucharskiej-Dreiss dotyczący sposobów zwracania się do osób duchownych w Polsce. Autorki omówiły przykłady właściwych form identyfikacyjnych i adresatywnych wobec osób duchownych reprezentujących różne religie, Kościoły i związki wyznaniowe. Zwróciły też uwagę na to, że problemem w komunikacji może być nie tylko brak znajomości odpowiedniej tytulatury, lecz także już wstępne przyporządkowanie duchownego do właściwej mu wspólnoty wyznaniowej.
Strategiom komunikacyjnym w rozmowach przedstawicieli handlowych z klientami przyjrzała się prof. Halina Zgółkowa. Prelegentka, omawiając kolejne schematy porozumiewania się sprzedających z kupującymi, odwoływała się do bogatego materiału empirycznego. W podsumowaniu określiła omawiany model parafrazą – „grzeczność na sprzedaż”.
W sesji popołudniowej odbyła się dyskusja panelowa na temat poprawności politycznej, prowadzona przez prof. Jerzego Bralczyka. W rozmowie wzięli udział dr Katarzyna Kłosińska, prof. Mirosław Karwat i red. Jerzy Sosnowski. Uczestnicy zastanawiali się nad relacją między pojęciami: poprawność polityczna, etykieta, eufemizacja i wyrazistość językowa. Dr K. Kłosińska i prof. J. Bralczyk podkreślili, że językiem nie można sterować, a wyrażenia, które mają zmienić nasze nastawienie do rzeczywistości, często są wykpiwane. Językoznawczyni zauważyła, że skupiając się na poprawności politycznej, przenosimy sprawy, dotyczące naszego stosunku do innych, ze sfery etyki do sfery zachowań. Prof. M. Karwat i red. J. Sosnowski nie do końca zgodzili się z przedmówcami. Zwrócili uwagę na to, że poprawność polityczna jako regulująca stosunki społeczne jest konieczna po to, aby ludzie odnosili się do siebie z szacunkiem.
Bardzo dużym zainteresowaniem cieszyły się także prezentacje i warsztaty prowadzone w czasie Forum. Uczestnicy konferencji mieli okazję poznać tajniki kaligrafii szkolnej. Dr Magdalena Majdak i Agata Hącia, autorki opracowania „Wzorce kaligraficzne w polskiej szkole XX wieku”, opowiadały o idei ładnego pisania od strony teoretyczno-historycznej. Ponadto wraz ze Stanisławą Wojciechowską, nauczycielką gimnazjum w Świętoniowej (jej podopieczni już nieraz byli laureatami Konkursu Ładnego Pisania), pokazywały od strony praktycznej, jak pisać ładnie i starannie. Chętnych do zdobycia umiejętności pięknego pisania pod okiem Stanisławy Wojciechowskiej nie brakowało. W czasie występu w sesji popołudniowej znawczynie kaligrafii podkreślały związek kultury pisma z kulturą zachowań językowych oraz przekonywały o korzyściach płynących z umiejętnego posługiwania się piórem.
Zainteresowanie zgromadzonych na Forum wzbudziła też prezentacja dra Tomasza Wełny, autora nowego kroju pisma – Apolonii, dostosowanego do ortografii polskiej. Jego propozycja czcionki narodowej jest wynikiem wieloletnich badań uwzględniających specyfikę polszczyzny.
O Narodowym Korpusie Języka Polskiego opowiadali jego twórcy – prof. Rafał Górski i prof. Marek Łaziński. W praktyczny sposób zaprezentowali opcje wyszukiwarki oraz na przykładach omówili gramatyczne, leksykalne i socjolingwistyczne zastosowanie korpusu.
W części nienaukowej konferencji uczestnicy Forum mieli okazję wziąć udział w uroczystej kolacji oraz koncercie muzyki poważnej w Sali Balowej Muzeum-Zamku w Łańcucie. Pozwoliło to gościom miło spędzić dwa wieczory w Rzeszowie i okolicach.
Trzeci dzień Forum rozpoczął się od referatu prof. Jolanty Antas i dra Jakuba Pstrąga, którzy przyjrzeli się kulturze komunikacji niewerbalnej polityków. W wystąpieniu wzbogaconym licznymi materiałami audiowizualnymi omówiono miny, znaki i oznaki stanu mentalnego. Autorzy zastrzegli, że w politycznej komunikacji niewerbalnej dominują znaki dezaprobaty i pogardy. W podsumowaniu zwrócili uwagę na to, że obserwowane przez nich gesty nie były gestami ikonicznymi czy symbolicznymi (nie służyły obrazowaniu idei, o których się mówi), nawet nie uatrakcyjniały wypowiedzi, a jednak budowały określony obraz zarówno mówiącego, jak i oponenta.
Ostatnie na Forum wystąpienie, autorstwa dr Jagody Bloch, skupiło się wokół zmian w intonacji dziennikarzy. Nowe tendencje w zakresie prozodii prelegentka zilustrowała fragmentami nagrań serwisów informacyjnych. Wystąpienie poświęciła głównie odstępstwom od logiki przekazu przejawiającym się m.in. w niepoprawnej segmentacji tekstu, kończeniu zdań antykadencją i niewłaściwie realizowanej pauzie. Autorka podkreśliła, że niewłaściwy sposób wypowiadania się prezenterów w znacznym stopniu wpływa na sposób mówienia innych użytkowników języka. Referat ten wzbudził żywą dyskusję, w czasie której część słuchaczy zwróciła uwagę na specyfikę zawodu prezentera, tłumacząc błędy tempem pracy i kwestiami technicznymi (np. działaniem promptera).
Na zakończenie przewodniczący Rady prof. Andrzej Markowski podziękował za pomoc w przygotowaniu VIII Forum Kultury Słowa gospodarzom województwa podkarpackiego, władzom Uniwersytetu Rzeszowskiego, dr Katarzynie Kłosińskiej i dr Marii Krauz, które zajęły się organizacją Forum, sponsorom oraz wszystkim uczestnikom.
Przypomniał również, że VIII Forum Kultury Słowa nie odbyłoby się bez wsparcia, także finansowego, następujących instytucji: Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego, Polskiej Akademii Nauk, Narodowego Centrum Kultury, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, Notariatu Rzeczypospolitej oraz firmy Smak-Górno. Podziękował także firmie Parker, która jako partner Forum ufundowała dla części uczestników wieczne pióra.
Prezydium Rady Języka Polskiego zaproponowało, aby IX Forum Kultury Słowa odbyło się w październiku 2013 roku w Szczecinie i było poświęcone polszczyźnie mówionej.
Emilia Danowska-Florczyk
