Sprawozdanie z udziału w dorocznej konferencji
Europejskiej Federacji Narodowych Instytucji na rzecz Języka
Saloniki, 2–4 listopada 2010 r.
VIII doroczna statutowa konferencja Europejskiej Federacji Narodowych Instytucji na rzecz Języka (EFNIL-u) odbyła się w dniach 2–4 listopada 2010 r. w Salonikach. Bodaj po raz pierwszy uczestniczyły w niej delegacje z wszystkich 27 państw członkowskich UE łącznie z Cyprem. Członkostwo w EFNIL-u i obecność w Salonikach przedstawicieli greckojęzycznego Cypru można wiązać z faktem powierzenia obowiązków komisarza UE ds. edukacji, kultury, wielojęzyczności i młodzieży Cypryjce Androulli Vassiliou. Także po raz pierwszy udział w konferencji EFNIL-u wzięli językoznawcy z Chorwacji; reprezentujący ją bowiem Instytut Języka Chorwackiego z Zagrzebia uzyskał status członka stowarzyszonego (zgodnie ze statutem, pełnoprawnym zwyczajnym członkiem EFNIL-u może być instytucja tylko z kraju członkowskiego Unii Europejskiej).
Gospodarzem konferencji było Centrum Języka Greckiego z siedzibą w Salonikach, powołane do życia w roku 1994 i funkcjonujące pod egidą Ministerstwa Edukacji Grecji we współpracy z Ministerstwem Kultury i Ministerstwem Spraw Zagranicznych. Działalność Centrum ma na celu promocję języka greckiego w kraju i za granicą, nauczanie języka greckiego cudzoziemców oraz wytwarzanie pomocy naukowych, mogących się przyczynić do rozpowszechnienia i doskonalenia znajomości języka greckiego i greckiej literatury.
W imieniu gospodarzy witała przybyłych dyrektor Centrum, prof. Vassiliki Dendrinou, po której inauguracyjne przemówienie wygłosił prezes EFNIL-u prof. – Gerhard Stickel. Po raz pierwszy w ośmioletniej historii Federacji zabrakło wśród powitalnych wystąpień głosów przedstawicieli władz państwowych i lokalnych (uczestników poprzednich konferencji witały osobistości w randze co najmniej ministra).
W programie salonickiego spotkania EFNIL-u wyróżniały się – podobnie jak w poprzednich latach – dwie części: konferencja naukowa na temat „Język, języki i nowe technologie: Technologia informacyjno-komunikacyjna w służbie języków” oraz Zgromadzenie Ogólne Federacji. Długi tytuł konferencji miał jeszcze dłuższy podtytuł, mający uściślać jej tematykę: „Technologie językowe, języki a Internet, media cyfrowe a nauczanie języków”. Na konferencję złożyły się wzorem lat poprzednich wykłady trzech zaproszonych ekspertów, 8 referatów krajowych i dyskusja panelowa o symbolice pojęcia języka narodowego.
Pierwszy z trzech wykładów (Podstawa zróżnicowania językowego w epoce cyfrowej: Znajomość języka, dane o języku a technologie) wygłosił prof. Hans Uszkoreit z uniwersytetu w Saarbrücken, dyrektor Niemieckiego Ośrodka Badań Sztucznej Inteligencji. Jego zdaniem, utrzymanie rozmaitości języków w epoce cyfrowej wymaga planowych działań. Jeżeli je podejmiemy, technologia informacyjna nie tylko nie zagrozi wielojęzykowości, ale stworzy jej nowe możliwości rozwoju. Zależy to jednak od postępów zarówno w badaniach i opisach języków, jak i w doskonaleniu odpowiednich technologii. A tymczasem jedno i drugie wprawdzie się rozwija, ale wymaga przyspieszenia. Szansę na to stwarza program Przymierza Technologii dla Wielojęzykowej Europy (Multilingual Europe Technology Alliance), propagowany w Internecie przez Network of Excellence forging the Multilingual Europe Technology Alliance (http://www.meta-net.eu/). Wśród członków założycieli tego przymierza nie ma niestety polskich instytucji (natomiast jest praski Uniwersytet Karola). W dyskusji zwrócono uwagę (przedstawiciel Malty), że małe języki nie poradzą sobie same i dlatego ich zachowanie powinno być sprawą całej Unii Europejskiej.
W całkowicie inny klimat wprowadził słuchaczy drugi z zaproszonych ekspertów, a mianowicie prof. John Paolillo ze stanowego uniwersytetu Indiany. Jego wykład Język, Internet i dostęp do niego: Czy sobie uświadamiamy wszystkie problemy? podniósł kwestię upośledzenia, a w każdym razie nierównego traktowania różnych języków w komputerowo-internetowych protokołach i programach. Chodzi tu np. o kodowanie znaków różnych alfabetów w systemie Unicode: długość niektórych znaków alfabetu tajskiego jest kilkakrotnie dłuższa niż alfabetu angielskiego, a więc i transmisja tekstu tajskiego wymaga odpowiednio więcej czasu i jest odpowiednio droższa niż takiego samego tekstu angielskiego. Paolillo przedstawił projekt apeli do lokalnych i krajowych instytucji o udział w tworzeniu wielojęzycznego Internetu wolnego od językowej dyskryminacji.
Trzecim zaproszonym mówcą był prof. Dimitrios Koutsogiannis z Uniwersytetu Arystotelesa w Salonikach i redaktor portalu języka greckiego (www.greek-language.gr), który wystąpił z wykładem Technologie informacyjno-komunikacyjne a nauczanie języka: Brakujący trzeci krąg. Jeżeli za pierwszy krąg uznamy programowanie i użytkowanie komputera do nauczania i nauki języka, a za drugi korzystanie z komputera jako narzędzia twórczości literackiej, w najmniej zbadanym kręgu trzecim mieściłaby się problematyka kulturowego kontekstu relacji konkretnych technologii informacyjno-komunikacyjnych z danym językiem. Zdaniem mówcy bowiem technologię informacyjno-komunikacyjną trzeba rozpatrywać w swoistych historycznych ramach naszej postmodernistycznej epoki, bo technologie informacyjno-komunikacyjne jako środki praktyki pisarskiej nie są neutralne; skoro wyrażają pojęcia społeczno-politycznego otoczenia, w którym zostały stworzone, stanowią wyzwanie dla mniej używanych języków mówionych.
Koutsogiannis wypowiedział się też na temat zmian, jakie internetowa angielszczyzna powoduje w języku greckim (Greeklish), przede wszystkim w grafii (stosowanie alfabetu łacińskiego; pomijanie znaków diakrytycznych, co prowadzi do błędnych odczytań) i interpunkcji. Badania w roku 2006 pokazały, że czternasto-, szesnastolatkowie wolą pisać alfabetem łacińskim niż greckim, przy czym zjawisko to jest bardziej nasilone w szkołach prywatnych (uprzywilejowani prędzej wchodzą w zglobalizowany świat).
Osiem pozostałych referatów wygłosili delegaci na konferencję EFNIL-u z Niemiec, Holandii, Estonii, Węgier, Francji, Finlandii, Luksemburga i Danii.
Andreas Witt (Instytut Języka Niemieckiego w Mannheimie) przedstawił udział swojej macierzystej instytucji w wiążących się z językiem badaniach nad technologią informacyjno-komunikacyjną w dziedzinie „elektronicznej nauki” (eScience) i „elektronicznej humanistyki” (eHumanities). Na poziomie europejskim IJN zaangażowany jest w opracowywanie „Mapy Drogowej Europejskiego Forum Strategicznego w zakresie Zasobów Badawczych” (ESFRI). Na poziomie krajowym federalne Ministerstwo Edukacji i Badań finansuje kilka poważnych przedsięwzięć IJN w tej dziedzinie, a w szczególności udział IJN w projektach D-SPIN (Deutsche Sprachressourcen-Infrastruktur) i TextGrid. D-SPIN bowiem odpowiada europejskiemu projektowi CLARIN (Common Language Resources and Technologies Infrastructures, zob. http://www.clarin.eu). TextGrid zakładający współpracę 10 niemieckich partnerów z bibliotek, językoznawstwa, literaturoznawstwa, muzykologii i innych dziedzin oferuje badaczom z różnych gałęzi humanistyki dostęp do technicznej infrastruktury.
Catia Cucchiarini (Nederlandse Taalunie) w referacie Języki średniej wielkości a wyzwanie technologiczne: Doświadczenie języka niderlandzkiego w perspektywie europejskiej omówiła doświadczenia swojej instytucji w zakresie polityki językowej, mającej na celu utrzymanie obecnej pozycji języka niderlandzkiego jako pełnoprawnego (fully-fledged) języka, który może być używany we wszystkich okazjach i w każdej dziedzinie. Temu służą dwa wielkie przedsięwzięcia: program STEVIN promujący strategiczne badania w zakresie cyfrowej technologii języka i mowy oraz centralne cyfrowe repozytorium słownictwa niderlandzkiego.
Einar Meister (Instytut Cybernetyki Uniwersytetu Technicznego w Tallinie) opowiedział o rozwoju technologii języka ludzkiego (HLT) w Estonii i udziale Estonii w europejskich przedsięwzięciach zmierzających do stworzenia ogólnoeuropejskiej infrastruktury wspólnych zasobów językowych; jednym z nich jest projekt FlaReNet (http://www.flarenet.ee). W niektórych krajach analogiczne przedsięwzięcia są realizowane na poziomie krajowym (np. we Francji, w Holandii, w Szwecji). W Estonii Narodowy Program (na rzecz) Technologii Języka Estońskiego powołany został w roku 2006. Ma on na celu rozwój technologii języka estońskiego do poziomu pozwalającego na funkcjonowanie w nowoczesnym społeczeństwie informacyjnym. Program obejmuje: korpusy mowy (emocjonalnej, spontanicznej, dialogowej, radiowej, telewizyjnej), korpusy tekstowe (tekstu pisanego, paralelne wielojęzykowe, interaktywna nauka języka) i technologię badawczą (rozpoznawanie i synteza mowy, przekład maszynowy, analiza syntaktyczna, semantyczna i in.). W Estonii program ten realizują trzy instytucje: Uniwersytet w Dorpacie, Instytut Języka Estońskiego i Instytut Cybernetyki Uniwersytetu Technologicznego w Tallinie.
Tamás Váradi (Instytut Językoznawstwa Węgierskiej Akademii Nauk) przedstawił aktywność Węgier w budowaniu infrastruktury technologii językowej na poziomie krajowym i europejskim. Także jego zdaniem technologia językowa skutecznie wspiera używanie języka w wielu kontekstach jako środek komunikacji, transferu wiedzy, dziedzictwa kulturowego, tożsamości narodowej itd. Referent skupił się na przedsięwzięciach realizowanych przez jego macierzystą instytucję w skali europejskiej, a w szczególności na wymienianych już programach CLARIN i META-NET, a ponadto iTranslate4, i w skali krajowej: „Platformy Technologii Węgierskiego Języka i Mowy” oraz „Węgierski WordNet”.
Thibault Grouas (Forum Prawa o Internecie, Paryż) opowiedział o przeprowadzonej przez jego macierzystą instytucję analizie języka publicznych i prywatnych francuskich stron internetowych. Na jej podstawie posiadaczom tych stron zwrócono uwagę na ich słabości i zaproponowano sposoby zaradzenia im.
Anna Maria Gustafsson i Pirkko Nuolijärvi (Instytut Badań nad Językami Finlandii, Helsinki) zapoznały słuchaczy z wynikami systematycznego przeglądu witryn fińskich rządowych i lokalnych instytucji publicznych. Przegląd miał odpowiedzieć na pytanie, w jakich językach są te witryny prowadzone. Okazało się, że zgodnie z wymaganiami ustawy językowej wszystkie witryny rządowe prowadzone są w języku fińskim i szwedzkim, dodatkowo towarzyszy im wersja angielska. Rzecz znamienna: wśród witryn lokalnych witryny w wersji angielskiej występują częściej niż w (ustawowej!) wersji szwedzkiej.
Guy Berg (Wielkoksiążęcy Instytut Luksemburga) wystąpił z referatem o życiu w wieży Babel, czyli o multilingwalizmie i technologii informacyjnej w instytucjach europejskich. Ujawnił w nim, że trzy główne instytucje europejskie mają różny stosunek do wielojęzyczności. Jeśli Rada i Komisja Europejska posługują się ograniczonym zespołem tzw. języków roboczych, Parlament Europejski skrupulatnie przestrzega zasady istnienia 23 języków oficjalnych. Jest to możliwe tylko dzięki zaawansowanej technologii informacyjnej, jak przekład maszynowy, słowniki elektroniczne, banki danych, programy rozpoznawania języków itp. W razie rozszerzenia Unii o nowe kraje, jak Islandia, kraje bałkańskie i Turcja, utrzymanie obecnej praktyki będzie możliwe tylko dzięki nowym udoskonaleniom technicznym. W ten sposób technologia informacyjna okazuje się najważniejszym narzędziem polityki językowej UE.
Sabine Kirchmeier-Andersen (Rada Języka Duńskiego) podjęła ambitną próbę odpowiedzi na pytanie, jakiej technologii językowej potrzebują rady językowe. Ograniczając się do krajów skandynawskich, stwierdziła, że najbardziej potrzebnymi urządzeniami i programami są narzędzia korpusowe, parsery (analizatory składniowe), lemmatizery (analizatory morfologiczne), edytory słowników, inteligentne narzędzia wyszukiwawcze i translatory. Również i duński zmienia pisownię pod wpływem Internetu (np. æ > ae, ø > oe, å > aa).
Program konferencji naukowej zakończyła dyskusja panelowa o symbolizmie pojęcia języka narodowego. Stanowiła ona przedłużenie dyskusji nad ubiegłoroczną deklaracją dublińską, zakończonej szczęśliwie po kilkumiesięcznych polemikach. W roli panelistów wystąpili: Jean Francois Baldi (Francja), Pietro Beltrami (Włochy), Walery Pisarek i Maria Theodoropoulou (Grecja), a w roli moderatorki – Vassiliki Dendrinou (grecka gospodyni konferencji). Jedynym pozytywnym wnioskiem tej dyskusji, która przeniosła się częściowo na salę, okazało się dominujące przekonanie, że ze względu na wieloznaczność i nacechowanie emocjonalne określenia national language należałoby je zastąpić innym lub innymi terminami, a zwłaszcza unikać wymiennego używania określeń national i official. Padła też propozycja rozróżniania języków, których oparcie stanowią mówiący nimi ludzie (są to p-national languages, czyli people-national) w przeciwieństwie do języków, które mają oparcie w państwie (c-national languages, czyli country-national).
Po konferencji, popołudnie 4 listopada wypełniły obrady Zgromadzenia Ogólnego Federacji. Rozpoczęły się od uczczenia pamięci prof. Krystyny Pisarkowej, zmarłej 27 lutego 2010. Następnie, jak już wspomniano na wstępie tego sprawozdania, Zgromadzenie podjęło uchwałę o przyjęciu do Federacji jako członka zwyczajnego Instytutu Języka Greckiego Uniwersytetu Cypryjskiego w Nikozji, a jako członka stowarzyszonego – Instytutu Języka Chorwackiego i Językoznawstwa w Zagrzebiu. Nowych członków powitano oklaskami. Potem Zgromadzenie wysłuchało sprawozdania z działalności Federacji w minionym roku, raportu finansowego za okres 1 listopada 2009 – 31 października 2010 oraz planu pracy i budżetu Federacji na okres od 1 listopada 2010 do 31 października 2011, przyjmując je do zatwierdzającej wiadomości. Ponadto ZO Federacji postanowiło utrzymać dotychczasową wysokość składki. Z aplauzem przyjęto wspólną propozycję brytyjskich członków EFNIL-u – British Council i Oxford English Dictionary – by IX Konferencja EFNIL-u odbyła się w pierwszej połowie listopada 2011 r. w Londynie. Jej temat uzgodniony zostanie w najbliższych tygodniach między kierownictwem EFNIL-u a brytyjskimi gospodarzami konferencji.
prof. dr hab. Anna Dąbrowska
prof. dr hab. Walery Pisarek