Pożegnanie prof. Agnieszki Choduń

Z wielkim smutkiem przyjęliśmy wiadomość o śmierci dr hab. Agnieszki Choduń, prof. US, która swoją wiedzą i autorytetem wspierała działania Rady Języka Polskiego od 2011 roku jako jej członkini, przewodnicząca Zespołu Języka Prawnego, a od 2021 roku również członkini Prezydium. Odeszła wybitna teoretyczka prawa, współtwórczyni poznańsko-szczecińskiej szkoły teorii prawa, specjalistka języka prawnego, zwłaszcza zasad projektowania aktów normatywnych. W życiu zawodowym i prywatnym nade wszystko ceniła uczciwość, rzetelność i lojalność. Zawsze pełna pasji, zarażała entuzjazmem i pracowitością. Uczyła szacunku do ludzi i słowa. Agnieszko, dziękujemy Ci za Twoją niezawodną obecność, niezwykłą życzliwość i zaangażowanie w pracę RJP. Bardzo jesteśmy wdzięczni za ten wspólny czas!

Najbliższym składamy najszczersze wyrazy współczucia.
Rada Języka Polskiego 

XIII Forum Kultury Słowa

XIII Forum Kultury Słowa „Świadomość językowa dawniej i dziś” (sprawozdanie)

W dniach 19–21 kwietnia 2023 r. odbyło się w Zielonej Górze XIII Forum Kultury Słowa, zorganizowane przez Radę Języka Polskiego, Uniwersytet Zielonogórski oraz Fundację PRO.PL. W konferencji po raz pierwszy można było uczestniczyć także w trybie online. Do udziału w trzydniowych obradach zaproszono nie tylko językoznawców, lecz także przedstawicieli innych dziedzin, w których świadomość językowa i językoznawcza odgrywają szczególną rolę, m.in. socjologów, politologów, psychologów, nauczycieli. Wygłoszono 20 referatów i przeprowadzono 2 spotkania warsztatowe.

Tematem konferencji była świadomość językowa rozumiana jako stosunek do języka ojczystego i rozpatrywana w perspektywie historycznej oraz przez pryzmat zjawisk obserwowanych we współczesnej polszczyźnie. Wyodrębniono pięć obszarów tematycznych, obejmujących najważniejsze zagadnienia związane z tym tematem. Są to: 1) omówienie podstawowych pojęć, terminów i problemów związanych z interdyscyplinarnym badaniem świadomości językowej, 2) badanie świadomości językowej i polityki językowej w ujęciu diachronicznym, 3) badanie świadomości językowej użytkowników najnowszej polszczyzny, 4) kształtowanie świadomości językowej w edukacji, w dyskursach medialnych oraz 5) badanie świadomości językowej w tzw. małych ojczyznach.

W pierwszej sesji referenci skupili się nad pojęciem świadomości, w tym świadomości językowej. Zagadnienie to zostało ujęte z kilku perspektyw. I tak, prof. dr hab. Krzysztof Maćkowiak rozpatrywał termin świadomość językową pod trzema aspektami: normatywnym, socjolingwistycznym, opisowo-rejestrującym, kulturowo-antropologicznym oraz lingwomentalnym. Referent przedstawił trzy komponenty świadomości językowej, którymi są: wiedza gramatyczna, wiedza na temat reguł zachowań lingwistycznych oraz sądy odnoszące się do mowy jako emanacji życia zbiorowego i wytworu kultury.

Następna referentka, prof. dr hab. Mirosława Marody, omówiła rolę świadomości językowej w społecznym pozycjonowaniu. Przyjrzała się społecznym mechanizmom ukrytym za wzrostem świadomości językowej oraz różnymi formami jej przejawiania się. Szczególną uwagę zwróciła na te przejawy świadomości językowej, które można traktować można jako punkt wyjścia do pozycjonowania społecznego interlokutorów oraz samego nadawcy w ramach w potocznej komunikacji.

Kolejny referent, dr Grzegorz Krajewski, przedstawił miejsce świadomości językowej we współczesnych badaniach kognitywistycznych, a także wyjaśnił, jak kształtuje się ona w toku rozwoju poznawczego człowieka. Wskazał także, jak dwu- i wielojęzyczność wpływ na świadomość językową. Postawił tezę, że świadomość językowa jest czynnikiem niezbędnym dla rozwoju językowego człowieka.

Następne wystąpienie przedstawiało zjawiska związane ze świadomością językową z politologicznego punktu widzenia. Jego autorzy – prof. dr hab. Tadeusz Wallas i dr hab., prof. ucz. Tomasz R. Szymczyński (z których w konferencji brał udział tylko ten drugi) – ukazali trzy zasadnicze obszary problemowe, którymi zajmują się politolodzy, badając zjawisko świadomości językowej. Po pierwsze, jest to obecność oraz znaczenie norm, jak również ich określone umocowanie o charakterze legitymizacyjnym. Po drugie, jest to rola i kształt instytucji prowadzących politykę językową. Po trzecie, są to potencjalne szanse i zagrożenia pozostające w ścisłym związku z wydarzeniami i procesami związanymi ze świadomością językową.

Czwarty, ostatni referat w sesji I dotyczył ujęcia pojęcia świadomości w słownikach języka polskiego. Jego autor, prof. dr hab. Marian Bugajski, przedstawił leksykograficzne definicje terminu „świadomość”, traktując je jako odzwierciedlenie rozumienia tego pojęcia w ogólnej odmianie języka polskiego.

Po części referatowej odbyła się dwugodzinna dyskusja. Podkreślano w niej wagę problematyki związanej ze świadomością językową, zwracając szczególną uwagę na to, że jest ona narzędziem dystynkcji. Ważnym wątkiem, który przewijał się w dyskusji, był wpływ nowych mediów nie tylko na świadomość językową, lecz także na społeczne pozycjonowanie.

Druga sesja referatowa była poświęcona rozwojowi świadomości językowej Polaków od czasów staropolskich do 1939 r. Pierwsza referentka, dr hab. prof. ucz. Izabela Winiarska-Górska, omówiła przejawy wpływu działalności translatorskiej na rozwój renesansowej polszczyzny i wzrost powszechnej świadomości rodzimego języka. Na wybranych przykładach prac translatorskich z XVI wieku ukazała przejawy refleksji nad językiem oraz podjęte przez tłumaczy dążenia mające na celu uczynienie z języka polskiego zróżnicowanego stylistycznie, optymalnego narzędzia komunikacji w różnych dziedzinach życia, zwłaszcza w obrębie kultury wyższej.

Drugi referat, autorstwa dr hab., prof. ucz. Mirosławy Siuciak, ukazywał świadomość językową w XVII i XVIII wieku, kiedy to prestiż społeczny wiązał się ze znajomością łaciny i francuskiego, w związku z czym przedmiotem refleksji metajęzykowej były głównie te języki, nie zaś polszczyzna.

Autorka kolejnego wystąpienia, dr hab., prof. ucz. Ewa Rudnicka, wykazała, że przełom XIX i XX wieku to czas bardzo istotny pod względem kształtowania się nowych wzorców postaw wobec języka i przemian świadomości językowej. Referentka omówiła nurt preskryptywizmu stygmatyzującego, dominujący w II połowie XIX wieku, oraz nurt preskryptywizmu konstruktywnego, kształtujący się od lat 30. XX wieku. Następnie skupiła się na rozpatrzeniu przemian świadomości językowej znajdujących odbicie w słownikach normatywnych oraz na rozważeniu kontekstu społecznohistorycznego, jaki wpłynął na zmianę form leksykograficznych, a zarazem na procesy kodyfikacyjne, normotwórcze, jak również na kształtowanie się aparatu teoretycznego kultury języka.

Ostatni referat w tej sesji był poświęcony świadomości językowej w II RP. Jego autorka, dr hab., prof. ucz. Mirosława Sagan-Bielawa, omówiła kwestie związane z integracją językową społeczeństwa po odzyskaniu niepodległości przez Polskę w 1918 roku. Wystąpienie dotyczyło przejawów świadomości językowej, rozmaitych sposobów manifestowania troski o język, a także postaw wobec zróżnicowania terytorialnego polszczyzny, które w tamtym czasie wielu Polaków uznawało – często niesłusznie – za skutek podziałów rozbiorowych i przejaw tzw. partykularyzmu dzielnicowego. Referentka poruszyła także problem wielojęzyczności społeczeństwa i integracji językowej mniejszości narodowych. 

Po wysłuchaniu trzech wystąpień uczestnicy Forum (zarówno stacjonarni, jak i zdalni) dyskutowali o czynnikach kształtujących świadomość językową Polaków na przestrzeni wieków. Podkreślano zwłaszcza dominację preskryptywizmu stygmatyzującego i słabe warunki do rozwoju preskryptywizmu konstruktywnego.

Kolejna sesja (III) była poświęcona świadomości językowej w czasach obecnych. Rozpoczęła się od wystąpienia dr hab., prof. ucz. Katarzyny Kłosińskiej, która na przykładzie wniosków dotacyjnych do programu „Ojczysty! Dodaj do ulubionych” omówiła archetypy myślenia o języku, potraktowane jako reprezentacje oczekiwań adresata instytucjonalnego. Opisała sądy o języku, skupiając się na czterech wymiarach: statusie języka ojczystego oraz jego cechach, czynnikach wpływających na język, elementów składowych języka oraz funkcjom języka. Wykazała, że język jest traktowany przez jego użytkowników jako byt zagrożony, na co ma wpływ tradycja mówienia o nim, a głównym obszarem ich świadomości jest brak zaufania do siebie jako do osób posługujących się polszczyzną.

Drugi referat w III sesji obrad poświęcony był obrazowi świadomości językowej współczesnych Polaków w elektronicznej przestrzeni komunikacyjnej. Jego autor, prof. dr hab. Piotr Zbróg, wskazał, że wśród nowych aktywności kulturowych w internecie ujawniła się także wyraziście wola wyrażania sądów na temat języka: w odniesieniu do niego samego oraz wobec innych jego użytkowników, posługujących się polszczyzną na różnych forach i na różny sposób.

Kolejna referentka, prof. dr hab. Ewa Kołodziejek, omówiła rolę poradni językowych, rubryk prasowych, programów radiowych i telewizyjnych, a także  różnorodnych form poradnictwa internetowego w budzeniu świadomości językowej.

Ostatnie wystąpienie w tej sesji dotyczyło polskich tradycji politycznojęzykowych. Jego autor, dr Bartosz Hordecki, odniósł się przede wszystkim do specyfiki polskiego rozumienia oraz uprawiania polityki językowej. Przedmiotem jego refleksji był także związek polskich tradycji politycznojęzykowych z tradycjami innych państw.

Dyskusja przeprowadzona po tej części obrad skupiała się głównie na roli nowych mediów w kształtowaniu świadomości językowej, na wpływie tradycji na współczesną świadomość językową oraz na zmniejszającej się roli tradycyjnie postrzeganych autorytetów na rzecz autorytetów wykreowanych przez media społecznościowe.

Czwarta sesja konferencji dotyczyła roli mediów i edukacji w kształtowaniu świadomości językowej. Pierwszy referent, dr hab., prof. ucz. Rafał Zimny, omówił wypowiedzi o języku prezentowane w mediach (w tym społecznościowych) przez osoby niebędące profesjonalnymi językoznawcami. Na tej podstawie zdiagnozował poziom świadomości językowej osób publicznych, które w istotny sposób wpływają na realne postawy użytkowników polszczyzny wobec języka.

W drugim wystąpieniu IV sesji została omówiona rola dyskursu edukacyjnego w kształtowaniu świadomości językowej. Jego autorka, dr hab., prof. ucz. Agnieszka Rypel, wskazała, że zadanie świadomego i uporządkowanego kształtowania umiejętności językowych i komunikacyjnych kolejnych pokoleń młodych Polaków przypisane jest szkole, a sposoby realizacji tego celu zmieniają się zgodnie z wytycznymi przyjętymi przez decydentów oświatowych, a także pod wpływem aktualnych trendów w językoznawstwie i dydaktyce nauczania języka polskiego. Referentka przywołała wyniki badań wskazujące na to, że nauczyciele i uczniowie postrzegają świadomość językową przede wszystkim przez pryzmat zagadnień poprawnościowych, znacznie rzadziej zwracają zaś uwagę na jej aspekt kompetencyjny i formacyjny, zwłaszcza w wymiarze aksjologicznym. Na koniec sformułowała postulat, by za podstawowy cel współczesnej lingwodydaktyki uznać nie tyle zbudowanie jednej, spójnej definicji świadomości językowej, ile wskazanie na jej wielowymiarowość, znacznie wykraczającą poza wąsko rozumianą normatywność, która tradycyjnie dominuje w polonistycznym paradygmacie edukacyjnym.

Trzeci referat IV sesji obrad, autorstwa prof. dr hab. Heleny Synowiec i dr hab., prof. ucz Danuty Krzyżyk (wygłoszony przez tę drugą), dotyczył wpływu podręczników szkolnych na kształtowanie się świadomości językowej uczniów. W analizie został uwzględniony zarówno komponent informacyjny książek dla uczniów (teksty odautorskie), jak i komponent zadaniowy oraz realizowane przez te komponenty cele i ich funkcjonalność. 

Piąta część obrad była poświęcona świadomości językowej w małych ojczyznach. Pierwsza referentka, prof. dr hab. Aldona Skudrzyk, przyjrzała się zagadnieniu świadomości językowej społeczności lokalnych wynikającej z identyfikacyjnej funkcji języka. Zauważyła, że społeczno-polityczny i kulturalny przełom roku 1989 w Polsce przyniósł m.in. wzrost świadomości własnej kulturowej odrębności.

Drugi referent, dr hab., prof. ucz. Stanisław Cygan, omówił przejawy świadomości językowej mieszkańców wsi końca XX i początku XXI wieku. badacz przedstawił komentarze językowe mieszkańców wsi z różnych regionów (głównie z Kielecczyzny i Opoczyńskiego) dotyczące różnych form językowych. Wyróżnił trzy aspekty zagadnienia: przejawy świadomości językowej mieszkańców wsi odnoszące się do języka w płaszczyźnie geograficznej, przejawy świadomości językowej dotyczące chronologicznego zróżnicowania języka ludowej, język z perspektywy normatywnej.

Trzeci referent V sesji obrad, dr hab. prof. ucz. Tomasz Wicherkiewicz, omówił zagadnienie etnoligwistycznej żywotności języków mniejszościowych w Polsce. Autor postawił tezę, że dynamika zmian w statusie, prestiżu i korpusach tych języków skutkuje zmiennym (na ogół rosnącym) stopniem ich zagrożenia zmianami ilościowymi (np. demograficznymi) i jakościowymi (niektóre aspekty planowania językowego), które znacząco wpływają na tożsamość, kompetencje językowe i dobrostan poszczególnych użytkowników i ich społeczności.

Ostatni referat V części obrad był poświęcony świadomości językowej Polaków na pograniczu rozumianym jako historycznie ukształtowaną strefę przestrzenną zetknięcia się i przenikania różnych narodów i (lub) grup etnicznych. Referentka, dr hab. prof. ucz. Magdalena Steciąg, postawiła pytanie, czy współcześnie świadomość językowa mieszkańców polskich terenów pogranicznych ma charakter mono-, postmono- czy multilingwalny oraz w jaki sposób trwałe sąsiedztwo przedstawicieli innych kultur etnolingwistycznych wpływa na stosunek do języka ojczystego.

W dyskusji po V sesji refertów głównie zwracano uwagę na tożsamościowy charakter języka „małych ojczyzn” oraz na zmiany w świadomości językowej, jakie zaszły po 1989 roku. 

Równolegle do obrad plenarnych odbywały się warsztaty prezentujące narzędzia cyfrowe przydatne w badaniach lingwistycznych.

Program konferencji 

Zdjęcia: Sylwia Rudolf

Publikacja „Ty mówisz – ja czuję. Dobre słowo – lepszy świat”

W czerwcu 2023 roku nakładem wydawnictw Polskiej Akademii Nauk ukazała się publikacja „Ty mówisz – ja czuję. Dobre słowo – lepszy świat” pod redakcją członków Zespołu Retoryki i Komunikacji Publicznej RJP: Mateusza Adamczyka, Agaty Hąci, Ewy Kołodziejek, Barbary Sobczak i Rafała Zimnego. Praca jest pokłosiem kampanii społeczno-edukacyjnej RJP o tym samym tytule, prowadzonej przez członków Zespołu Retoryki i Komunikacji Publicznej RJP w latach 2021–2022. Autorami miniflietonów opublikowanych w pracy są członkowie Rady Języka Polskiego i jej zespołów problemowych. Teksty zilustrowali artyści oraz studenci Wydziału Sztuki i Edukacji Uniwersytetu Śląskiego w Cieszynie i studenci Akademii Sztuki w Szczecinie. Publikacja jest dostępna TU.

„Ty mówisz – ja czuję. Dobre słowo – lepszy świat” to hasło przewodnie społecznej kampanii Rady Języka Polskiego mającej na celu zwrócenie uwagi na jakość komunikacji publicznej i prywatnej. Chcieliśmy uzmysłowić naszym odbiorcom, że język, którego używamy, tworzy świat, w jakim żyjemy, że patrzymy na rzeczywistość przez pryzmat słów, że wszystko, co wokół nas, jest opisane, nazwane. Chcieliśmy też pokazać, jak język wpływa na relacje między ludźmi i jak niefortunnie dobranym słowem można zranić drugiego człowieka. (...)

Chcieliśmy odbiorcom naszej kampanii pokazać moc słów, ich siłę sprawczą. Chcieliśmy uzmysłowić, że słowem można uszczęśliwić i zranić, że słowa mogą nagradzać i niszczyć. Że nie można rzucać słów na wiatr, tylko trzeba brać za nie odpowiedzialność. Chcieliśmy też pokazać, że wszystko można powiedzieć językiem adekwatnym do sytuacji i stosownym wobec osoby, do której się zwracamy. Po prostu traktować innych tak, jak sami chcielibyśmy być traktowani. Być uważnym i empatycznym, bo tego też oczekujemy od swoich rozmówców. (...)

Tytuł kampanii (i niniejszej publikacji) pokazuje, że słowa służą nie tylko do przekazywania wiadomości, lecz także do budowania dobrych stosunków między ludźmi. Językowa komunikacja polega na wymianie i wzajemności, a słowa żyją dzięki ludziom i między ludźmi, a nie obok nich. Od tego, jak będziemy rozmawiać i jakich słów używać, zależy to, jak się nam będzie żyło.

(ze Słowa wstępu)

Program konferencji XIII Forum Kultury Słowa „Świadomość językowa dawniej i dziś”

Publikujemy program konferencji XIII Forum Kultury Słowa „Świadomość językowa dawniej i dziś”, która odbędzie się 19–21 kwietnia 2023 r. w Zielonej Górze. Organizatorami konferencji są: Rada Języka Polskiego przy Prezydium PAN, Uniwersytet Zielonogórski oraz Fundacja PRO.PL.